O Sudetach

Roślinność Sudetów jest zróżnicowana, im wyżej, tym inne zbiorowiska. Chociaż górskie lasy i łąki mają podobną roślinność do niżowej, wysokogórska roślinność jest podobna do tej z dalekiej północy. Im wyżej tym bardziej surowy klimat, dlatego im wyżej, tym rośliny coraz później zaczynają i coraz wcześniej kończą kwitnienie i owocowanie. Rośliny wysokogórskie to byliny z rozwiniętymi kłączami, które przesypiają zimę. W Sudetach jest mało roślin jednorocznych, które zimują jako nasiona. Im wyżej tym temperatura spada, a śnieg zalega coraz dłużej. Najwyżej jest klimat arktyczny. Wysokogórskie byliny są zimozielone, skórzaste liście nie marzną, chronią podziemne części przed zamarznięciem, wiosną od razu fotosyntetyzują i roślina szybko jest gotowa do kwitnięcia i wydania nasion. Kolorowe kwiaty z miodnikami wabią owady do szybkiego zapylenia. Kwiaty roślin owadopylnych mają wyspecjalizowanych zapylaczy lub wiele owadów może je zapylać, robią dużo pyłku, pachną, trawy i turzyce także dają dużo pyłku. Owoce są liczne, wiele ma skrzydełka, dzięki którym wiatr roznosi je na duże odległości, by przed zimą zdążyły trafić na dobrą ziemię.

W górach nawet latem w nocy zdarzają się przymrozki, dlatego rośliny maja owłosienie chroniące je też przed wiatrem, włoski pokrywają łodygi, liście, kwiaty np. u prosienicznika jednogłówkowego, jastrzębca alpejskiego, sasanki alpejskiej i kuklika górskiego. Liście pokrywają woski chroniące przed zimnem, kostrzewa i inne rośliny zwijają liście w czasie suszy, co chroni przed chłodem i utratą wody.

Oprócz niskich temperatur i suszy rośliny narażone są na silne opady, wiatry, silne słońce, niskie ciśnienie powietrza, w celu przystosowania rośliny górskie są niskie, darenkowate jak mchy, ciała roślin tworzą podusie z gęstych łodyg i liści, co chroni przed wiatrem, utratą wody-chłoną wodę jak gąbki, w środku darenki jest ciepłe powietrze zatrzymane, taki pokrój mają skalnice, rozchodnik alpejski, pierwiosnka maleńka, jeszcze bardziej skupione pokroje mają łąkowe rośliny-sit skucina, mietlica skalna, turzyce, pokroje różyczkowate z pędem wyrastającym z rozety liści mają podbiałek alpejski i prosienicznik jednogłowkowy. Darenki i różyczki zmniejszają kontakt rośliny z zewnętrznym światem, pozwalają wykorzystać ciepło z nagrzanej słońcem gleby, chronią przed utratą ciepła rośliny i gromadzą wodę między liśćmi. Cytoplazma ma związki chemiczne, które pozwalają roślinom zamarzać i odmarzać i żyć dalej. Skalnice i rozchodnik alpejski są odporne na zimno

Kostrzewa niska jest żyworodna, zamiast owoców i nasion wytwarza w kłosach małe roślinki, rozmnóżki, które po wypadnięciu ukorzeniają się w ziemi, to także przystosowanie do krótkich lat. Gleba Sudetów ma bazę ze skał krystalicznych np. z granitu, który rozkładając się daje kwaśne gleby, na marglach, wapieniach i piaskowcach powstają zasadowe gleby wapienne, w Sudetach dominują kwaśne gleby, zasadowe leżą miejscami, na tych miejscach rosną wapniolubne rośliny-storczyk kruszczyk rdzawoczerwony i goryczka orzęsiona. Mało jest gleb z dużą ilością azotu, powstają w pobliżu schronisk ludzi i wodopoju zwierząt, ludzie i zwierzęa dostarczają glebom azot, rosną tu pokrzywy, szczaw alpejski i lebiody. Klimat i gleby to główne czynniki decydujące o florze Sudetów.

W przeszłości lądolód wielokrotnie niszczył roślinny Sudetów, jeszcze 10 tysięcy lat temu w Polsce była Tundra, w Sudetach rosły karłowate brzozy, wierzby, mchy i zioła, podczas ocieplania się klimatu większość tych roślin wycofała się na północ, ale wysoko w górach zostały polodowcowe relikty. W Sudetach dominują na torfowiskach i mokradłach sudeckich, gdzie klimat przypomina ten z czasów lodowca. Tylko w Sudetach są: na mokradłach rośnie gnidosz sudecki, na skałach skalnica śnieżna. Skalnica bazaltowa na całym świecie jest tylko w Karkonoszach, tylko w Polsce w Karkonoszach są dzwonek brodaty i paproć zmienka górska, Karkonosze mają najwięcej gatunków wysokogórskich, ale są one też w innych górach np. Tatrach. Najpiękniejsze rośliny są w polodowcowych kotłach. Sudety Zachodnie mają klimat bardziej atlantycki, z dużą ilością opadów, rosną tu śledzienica naprzeciwlistna, wszewłoga górska, przytulia hercyńska, Sudety Wschodnie mają klimat kontynentalny, rośnie tu dzwonek brodaty, rzeżucha trójlistkowa, paprotnik Brauna.

Torfowiska dominują w Karkonoszach i Górach Izerskich ze względu na wzrastające ku zachodowi opady i wysokość, rosną tu niebielistka trwała, wełnianeczka darniowa i wełnianeczka alpejska.

Ludzie na terenach po wycince lasów sprowadzili rzadkie lub nieznane wcześniej gatunki jak trzcinniki, maliny, jeżyny, poziomki, poręby porosły lepiężnikami, a łąki bliźniaczką. Wokół siedzib ludzi jak schroniska, domy, gospodarstwa rosną szczaw górski, pokrzywa, lebioda, które wypierają naturalne rośliny.

Rośliny rosną w wielogatunkowych zbiorowiskach roślinnych, gdzie każdy gatunek ma podobne wymagania. Zbiorowiska różnią się liczbą gatunków i ich układem np. zbiorowiska leśne mają warstwy, buczyny i inne lasy mają warstwę drzew, krzewów, zielnych roślin, mchów i porostów, zbiorowiska trawiaste mają warstwę traw oraz mchów i porostów. Lasy, łąki i torfowiska mają różne gatunki, dlatego są lasy, bukowe, świerkowe itd. Również łąki i torfowiska mają różne gatunki. Wraz ze wzrostem wysokości zmienia się skład gatunkowy zbiorowisk roślinnych, bo wiele roślin nie radzi sobie w górach. Rożne wysokości to różne piętra wysokości. Pogórze sięa 500 m. n. p. m. tu są ludzie, mają łąki, pola, niewiele zostało lasów, dawniej było to piętro lasu liściastego z dominacją buka, lipy, grabu, nad potokami rosły wierzby i olsze, sosny rosły w suchych miejscach, w zacienionych jodły, obecnie są takie lasy liściaste w Kotlinie Kłodzkiej, dalej pozostały porastające strumienie olsze, wierzby i jesiony, wierzby krzewiaste. Regiel dolny jest od 5000m do 1000 m, kiedyś rosły tu buki, jodły i jawory, obecnie świerk posadzony przez ludzi, rzadko zdarzają się buczyny, które są naturalnymi lasami regla dolnego. Rośną tu też jodły i cisy. Lasy liściaste mają dobrze rozwiniętą roślinność zielną kwitnącą przed wypuszczeniem liści przez drzewa, wczesną wiosną kwitnie w buczynie wawrzynek wilcze łyko, a w maju rzeżucha trójlistkowa i żywiec kremowy. W buczynie rośnie paprotnik kolczysty z zimozielonymi, skórzastymi liśćmi. Wilgotne buczyny z domieszką jaworów mają miesięcznicę trwałą. Nad brzegami potoków rosną wilgotne lasy liściaste z olszami szarymi, jaworami i jesionami, na przełomie maja i czerwca kwitną tu świerząbek orzęsiony, śledziennica naprzeciwlistna, skrzyp olbrzymi, wtedy przekwitają rosnące w ziołoroślach lepiężniki. W ziołoroślach jest też świerząbek orzęsiony. Na wilgotnych łąkach jest pełnik europejski kwitnący wczesną wiosną, potem kwitnie ciemiężyca zielona.

Regiel górny porastają wysokogórskie lasy świerkowe lasy zwane świerczynami, rosną tu wietlica alpejska, podrzeń żebrowiec, widłak wroniec, przytulia hercyńska, podbiałek alpejski, trzcinnik owłosiony, liczydło górskie i borówki, nad potokami rosną lepiężnik biały, miłosna szarolistna, modrzyk górski i róża alpejska. 1200 m n.p.m. drzewa staja się coraz niższe, stopniowo karłowacieją, las staje się coraz rzadszy, pojawia się górna granica lasu, pojawia się kosodrzewina to iglasty krzew, jest ona tylko w Karkonoszach i na Śnieżniku, bo Sudety są niskie. Górna granica lasu podnosi się na grzbietach, opada w dolinach, w pobliżu lasu są harfowe, kandelabrowe i chorągiewkowe formy świerka, któremu wiatr, lawiny i upadek kamieni nadał kształt. Ponad górną granicą lasu jest piętro kosodrzewiny, które sięga w Karkonoszach do 1450 m n.p.m. Pośród kosodrzewiny rosną borówki, mchy i porosty. Wspólne dla piętra kosodrzewiny i regla górnego są bażyna czarna, paprocie, widłaki i wierzba śląska. W tym piętrze są też ziołorośla, rosną tu miłosna szarolistna, tojad mocny, wietlica alpejska, jaskier platanolistny, świerząbek orzęsiony, lepiężnik biały, modrzyk górski, ciemiężyca zielona, liczydło górskie. Ziołorośla są nad potokami, pod zraszanymi woda skałami i w cienistych, wilgotnych żlebach. Na mnie wilgotnych, ale bardziej zasobnych terenach rosną traworośla, przeważa tu trzcinnik owłosiony, wiosną kwitną tu zawilec narcyzowy i sasanka alpejska.

Obok traworośli rosną bliźniaczyska, psiary, także trawiaste, dominuje tu trawa bliźniaczka, psia trawka, rośnie na ziemiach ubogich w składniki pokarmowe, tworzy luźne darnie, obok psiej trawki są tu pięciornik złoty, kuklik górski, dzwonek brodaty, arnika górska, prosienicznik jednogłówkowy, wyżej rośnie sasanka alpejska, turzyca szara i widłak alpejski. Piętro kosówki to także torfowiska, mchy torfowe i szczątki innych roślin utworzyły tu torf, torfowiska tworzą moczary, pokrywają zbocza Karkonoszy i Gór Izerskich, suchsze torfowiska przechodzą w zbiorowisko kosodrzewiny, na wilgotnych rośnie wierzba lapońska. Na torfowiskach jest wełnianeczka darniowa, turzyce, w tym skąpokwiatowa, gnidosz sudecki i niebielistka trwała. Tutejsze rośliny naskalne rosną na nieporośniętych kosówką żlebach i ścianach kotłów skalnych, są tylko w Karkonoszach, rosną tu skalnice, pierwiosnka maleńka, rozchodnik alpejski.

Ostatnie piętro halne, alpejskie jest od 1450 m do 1603 m, jest w Karkonoszach, są tu rośliny murawowe, głęboko ukorzenione w skalistej glebie, sit skucina, pierwiosnka, mietlica skalna, kostrzewa niska, jastrzębiec alpejski, pierwiosnka maleńka, sasanki, na pozbawionych roślin naczyniowych miejscach są porosty. Tak Sudety wyglądają dzisiaj, kiedyś było inaczej.

Obecnie Sudety tworzą 250 kilometrowy łuk, od zachodu zakończony Bramą Łużycką, na wschodzie Bramą Morawską oddziela się od Karpat. Sudety Zachodnie otaczają Kotlinę Jeleniogórską, Wschodnie od Środkowych oddziela Kotlina Kłodzka. Sudety od północy są łagodne, Śnieżka wyróżnia się wysokością. Obok łagodnych gór są wysokie, strome, pokryte urwiskami szczyty i pokryte skałami doliny. Wędrując po Sudetach poznajemy ich zróżnicowaną rzeźbę.

Sudety są stare, najstarsze są skały w Górach Sowich np. obecne na górze Słonecznej gnejsy mają 2 mld lat, powstały z iłów i piasków na dnie morze, dzięki ruchom górotwórczym, temperaturze i ciśnieniu powstały z nich obecne formy. Same Sudety wiele razy zmieniały się, bywały wysokimi górami i wyżynami oraz krami skalnymi wymytymi przez deszcze i rzeki oraz zerodowanymi. Czasem otaczały je dziś nieistniejące rzeki olbrzymy i ciepłe morza. W paleozoiku część Sudetów otaczały morza, gdzie osadzały wapienie piaskowce, kwarcyty i łupki. Podczas karbońskich ruchów górotwórczych 300 mln lat temu powstały Prasudety, zajmowały one też dzisiejsze Przedgórze. Działanie wiatru i wody obniżyło je i pod koniec kredy zalało je morze, było to 100 mln lat temu. Na powierzchnię na zachodzie wystawała wyspa Karkonoszy, na wschodzie Góry Sowie, Śnieżnik i Góry Bardzkie stanowiły ląd sudecki. W starszym trzeciorzędzie 40 mln lat temu Sudety były równiną z wystającymi kopulastymi pagórkami, które przetrwały dzięki budowie z twardych skał. Pozostałością tej równiny są płaskie wierzchowiny Karkonoszy, Gór Sowich i innych wypiętrzone pod koniec trzeciorzędu przez kolejne ruchy górotwórcze, które wypiętrzyły Kaukaz, Alpy i Tatry, Sudety osiągnęły wtedy obecną wysokość i powstały w nich rozpadliny i uskoki, które podzieliły je na mniejsze grzbiety/ Wtedy w Sudetach działały wulkany, które zostawiły stożki najliczniejsze na

Pogórzu Izerskim i Kaczawskim.

450000 lat temu po raz pierwszy dotarł do Polski lodowiec, który 4 razy wycofywał się i napierał na nasz kraj, ale 2 razy oparł się o Sudety i zniszczył ówczesną florę. Podczas zlodowacenia śnieg zalegał przez cały rok, tworzył się lodowce górskie, których jęzory spływały w dół. Lodowce i śnieg wyrzeźbiły sudeckie skały, ukształtowały kotły Karkonoszy, odsłoniły strome krawędzie i urwiska. W dniach kotłów zostały jeziora polodowcowe powstałe ze stopionego lodu. Zimny, ostry i wietrzny klimat ukształtował skałki, które są rozsypane po Sudetach, skały pękały, wietrzały i powstawały mury skalne, turnie i bastiony. W tym klimacie mogła przeżyć tylko flora zimnolubna, która dziś jest tylko w Afryce, porastała niepokryte śniegiem tereny, jedynymi drzewami były tundrowe karłowate wierzby i brzozy, niektóre są do dziś. Kiedy lodowiec się wycofywał wkraczały brzozy i sosny, które tworzyły pierwsze, rzadkie lasy. 4000 lat temu klimat był cieplejszy niż dzisiaj, roślinność naskalna rosła tylko w polodowcowych kotłach i na szczytach Karkonoszy, resztę gór pokrywały lasy liściaste z bukiem, dębem, lipą, klonem, jaworem, leszczyną, potem klimat się ochładzał i wilgotniał, co spowodowało obniżenie granicy lasu, drzewa liściaste przetrwały tylko w najniższym piętrze górskim, gdzie dominowały jodła i buk, świerk, który w lesie bukowo-jodłowym był domieszką tworzył osobne piętro nad lasem mieszanym.

Potem na lasy Sudetów zaczął oddziaływać człowiek, pierwsze narzędzia krzemionkowe i węgielki z ognisk znaleziono w jaskiniach Gór Kaczawskich i Kotliny Kłodzkiej. Ludzie pojawili się w Sudetów 5000 lat temu. Ludzie karczowali lasy, by uprawiać warzywa i owoce oraz mieć pastwiska. W 12 w ludzie zaczęli wykopywać rudy złóż w Sudetach. Górnictwo i hutnictwo pochłaniało wiele drzew, najpierw wycinano drzewa w pobliżu osad górniczych, od 16 w drwale wycinali lasy w całych Sudetach, lasy liściaste wycięto, posadzono świerka, bo iglaki rosną szybciej niż drzewa liściaste.

Lasy świerkowe, nieprzystosowane do takiego ekosystemu przetrwały do dziś, drzewa w nich są chore i słabe, gęste gałęzie nie przepuszczają światła przez co na dnie lasu nie ma roślin zielnych, dno lasu pokrywa igliwie. Świerki są przystosowane do wyższych pięter górskich, mają krótkie korzenie, w glebach niższych regli przewraca je wiatr. Lasy zniszczone przez wiatry to wiatrołomy, duże ich połacie są w Sudetac. Masowe wycinanie lasów skutkowało powodziami, sadzenie innych gatunków od naturalnych wiatrołomami, w Sudetach pojawiły się korniki niszczące lasy świerkowe. By nie dopuścić do klęsk żywiołowych człowiek musi umiejętnie korzystać z przyrody, a korzystanie z darów natury musi być poprzedzone jej poznaniem, stąd ochrona przyrody i jej bogactwa.

Dlatego ważna jest ochrona Sudetów. Wszyscy ludzie kochają kwiaty, ale chcąc je mieć i dawać innym zrywamy je i niszczymy. Każda roślina jest częścią przyrody, a rośliny górskie nie nadają się do bukietów, szybko umierają w wazonach, potrzebują określonej gleby i składników mineralnych, dlatego mogą żyć tylko w górach. Współczesne zagrożenia to zrywanie pięknych górskich kwiatów, które potem są wyrzucane wzdłuż szlaku. Wszystkie rośliny powinny zostać w przyrodzie, stosunek ludzi do przyrody pokazuje ich wiedzę i kulturę.

W Karkonoszach rosną rośliny żyjące tylko tam, tworzą ekosystemy górskie. Karkonosze to także ciekawa budowa geologiczna-bloki skalne i skały o niezwykłych rzeźbach.

Niezwykła fauna i flora spowodowały utworzenie parku narodowego. Karkonoski Park Narodowy służy ochronie roślin i zwierząt oraz zachowaniu sudeckiego najmniej zmienionego przez ludzi ekosystemu górskiego. Powstał na podstawie zarządzenia Rady Ministrów w 1959 r. Ma on 5,5 tys ha, ciągnie się od Szklarskiej Poręby, Jagniątkowa, Karpacza po granice Polski, obejmuje wszystkie piętra górskie z lasami, murawami, roślinnością halną i z piętra kosówki. Należy do niego położone ścianami nad Sobieszowem wzgórze z zamkiem Chojnik. Park ma tablice mówiące o jego granicach.

Naukowcy mogą badać tu mało zmienioną przez ludzi przyrodę ożywioną i nieożywioną i poznać przeszłość Ziemi. Ich badania są wykorzystywane do poprawy wydajności gleb, przeciwdziałaniu powodziom i uprawie lasów. Karkonosze ze swoimi widokami i czystym powietrzem to doskonałe miejsce do odpoczynku i rekreacji. Turyści sami mogą podążać szlakami, a z przewodnikiem dotrzeć na grzbiet. Nie wolno zbaczać z wytyczonych ścieżek ani wkraczać na tereny ścisłych rezerwatów, które są w miejscach występowania cennych gatunków roślin i zwierząt oraz w miejscach lęgowych zwierząt, nie wolno niszczyć roślin ani płoszyć zwierząt, hałasować, nacinać skał ani drzew, śmiecić, zrzucać ze zboczy kamieni i w dół kotłów. W góry najlepiej jechać w małych grupkach powiadamiając o tym Polskie Towarzystwo Turystyczne lub dyrekcję Parku.

Oprócz parku są jeszcze rozsiane po całych górach rezerwaty przyrody chroniące cenne ekosystemy, krajobrazy, gatunki i nieożywione elementy natury, w górach Bialskich jest Puszcza Jaworowa, rezerwat buczyny, w której rośnie dużo jaworów, las ten przypomina pierwotną puszczę sudecką, jest tu wiele cennych zwierząt. Kruczy Kamień koło Lubawki w Górach Kamiennych to rezerwat skał porfirowych, które są pozostałością po aktywności wulkanicznej, są to rzadkie i piękne skałki. Takich rezerwatów w Sudetach jest wiele, obowiązują w nich te same zasady co w Parku. Przetrwanie tamtejszej przyrody zależy od zachowania odwiedzających Sudety ludzi.

Na podstawie książki Rośliny Sudetów autorstwa Jerzego Fabiszewskiego, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1971 r