Przyroda, strona 73

Istnieje wiele legend na temat węgla, często krzywdzących, a tak naprawdę węgiel jest podstawa życia na Ziemi, rusztowania wszystkich związków budujących organizmy żywe ma podstawę szkielet węglowy: białka zbudowane z aminokwasów, które mają łańcuch węglowy (alifatyczne) lub pierścień węglowy (aromatyczne) grupę karboksylową COOH- i aminową, lipidy budujące m. in. błony komórkowe zbudowane są z łańcucha węglowodorowego i grupy karboksylowej oraz rózne modyfikacje, DNA i RNA są zbudowane z zasad azotowych mających pierścień węglowodorowy i grupy funkcyjne reszt kwasu ortofosforowego i cukru rybozy i deoksyrybozy-oba pięciowęglowe, wszystkie substancje biologicznie czynne: witaminy, hormony, przeciwutleniacze, cukry zbudowane są ze szkieletu węglowodorowego i grup funkcyjnych. Obieg węgla w przyrodzie: Glukoza spożywana przez organizmy spalana jest w komórkach do CO2 i H2O przy pomocy O2 atmosferycznego, CO2 jest wydychany z powietrzem, woda wchodzi do innych procesów metabolicznych. Ten CO2 oraz CO2 pochodzący z erupcji wulkanów, rozkładu martwej materii organicznej, naturalnych pożarów lasu, trzęsień ziemi itd. jest pobierany przez rosliny, w wyniku fotosyntezy jest łączony do glukozy, z której rośliny buduja inne związki organiczne lub zużywają ją w procesie oddychania komórkowego, roslinożercy zjadają rosliny wbudowując ich aminokwasy we własne ciała, wykorzystując powstałę w nich witaminy do własnych procesów metabolicznych, cukry zużywają do produkcji energii w procesie oddychania komórkowego, wydychaja CO2, który wiążą inne rosliny, roslinożercy są zjadani przez mięsożerców, znów część materii idzie w budowę ich ciał częśc na produkcję energii, CO2 jest wydychany, wiązany przez rosliny, mięsożercy sa zjadani przez konsumentów dalszych rzędów, ich odchody i gazy jelitowe również zawierają CO2, który wiążą rosliny, martwe ciała roslin i zwierząt sa zjadane przez padlinożerców, bezkręgowce i bakterie, metabolizm bezkręgówców i padlinożerców również daje oddechowy CO2, też wbudowują pobrane aminokwasy i lipidy w swoje ciała, bakterie w zależności od warunków uwalniaja rózne gazy metaboliczne, w tym CO2. Również sin wiąża CO2 i uwalniają O2, przy pomocy, którego komórki tlenowców utleniają glukozę i uwalniają energię potrzebną do utrzymania procesów metabolicznych i ciepło. Tak samo ciała roslin np. nadziemne części roslin dwu i wieloletnich, ciała jednorocznych rozkładają się do wielu prostychn związków chemicznych m. in. CO2 wiązanego przez inne rośliny, bezkręgowce są zjadane przez większe zwierzęta, jeże, ptaki itd. i wchodzą do łańcucha pokarmowego. Związek organiczny to każdy związek węgla oprócz CO2, CO, H2CO3 i jego soli, HCN i jego soli. węgiel ma wysoką temperaturę spalania i jest po wodorze, helu i tlenu 4 najpowszechniejszym pierwiastkiem we Wrzechświecie. W ludzkim ciele jest 2 po tlenie pierwiastkiem w ciele-stanowi 18,5% naszego ciała.
Węgiel to niemetal należący do gr. 14, tworzy 4 wiązania wodorowe, w przyrodzie występuje w postaci izotopów C12 i C13, C12 ma 6 neutronów, C13 7. 
W przyrodzie istnieje kilka odmian allotropowych węgla-wyróżniamy diament, fuleren, grafit, grafen, lonsdaleit. Złoża węgla pwostają  w wyniku beztlenowego rozkładu roślin np. torfowców w bagnach, drzew zasypanych ziemią itd. Substancje organiczne np. celuloza rozkładają się do CO. CH4, H2O i czystego węgla. Lotne związki uchodzą, zostają stałe czyli węgiel jest to beztlenowy rozkład materii organicznej, może zachodzić też dzięki wysokiej temperaturze-spaleniu, produkcja węgla drzewnego, który jest doskonałym opałem, ale też służy do produkcji filtrów, leków wiążących toksyny w organizmie, leków przeciw zatruciom pokarmowym itd. Chociaż palenie drzew, któe mogłyby zyć zbyt humanitarne nie jest.
Diament jest najtrwardszym minerałem, którym można zatrzeć pozostałe, w skali twardości ma 10. Oszlifowany to brylant, używa się go do produkcji biżuterii i ozdób, poza tym diament wykorzystuje się do produkcji wierteł, ostrzy, narzędzi, które dobrze tną, wiercą itd.
Fulereny wykorzystuje sie do produkcji diamentów, wzmocnienia folii aluminiowej, do produkcji lekó m. in. na AIDS, przewodników prądu.
Grafit wykorzystuje się do produkcji czarnych smarów, ołówków, rysików, przewodników prądu, cegieł i naczyń ogniotrwałych.
Grafen wykorzystuje się do produkcji tranzystorów, procesorów polarnych, ekranów dotykowych, kondensatorów, diod fotoluminescencyjnych, elektrod, akumulatorów, detektorów gazów, baterii, ogniw fotowoltanicznych i innych, kolektorów słonecznych-bez węgla OZE też nie mogłyby istnieć, obsorbentów olejków, leków, odczynników, materiałów tamujących krwawienie i odkażających rany-środki opatrunkowe, leczenie ran, oparzeń itd.
Lonsdaleit to twardsza forma diamentu, jest twardzy o 58% dlatego może być wykorzystany w przemyśle, wiertnictwie np. gazu i ropy, ale jest rzadki, powstaje w czasie upadku meteorytu.
Węgiel znajduje też zastosowanie w energetyce i przemysle grzewczym oraz w ogrzewaniu prywatnych domów i mieszkań, jest tani, piece węglowe pracują niezależnie od dostaw prądu z zewnątrz, za to centralne ogrzewanie jest wygodne, wystarczy raz rozpalić, wymaga rzadszego podtrzymywania ognia.
Węgiel spala sie do CO2 w odpowiedniej ilości tlenu i wysokiej temperaturze, jeśli jest mniej tlenu lub niższa temperatura powstaje CO-tlenek węgla, jesli jeszcze mniej tlenu lub niższa temp. do C w postaci sadzy, reakcje w molach:
C+O2=CO2; C+O2=2CO; C stały=C sadza
Dla porównania ropa naftowa, która jest mieszaniną wielu związków organicznych, równiez powstaje z beztlenowo rozłożonych szczątków roslin również spala się do tych samych związków, ropa ma alkany, węglowodory ciekłe od pentanu do heksadekanu i stałe od heptadekanu wzwyż, węglowodory naftalenowe i cykliczne.
Pentan to C5H12 podczas spalania:
Duzo O2, wysopka temperatura: C5H12+8O2=5CO2+6H2O, w mnniejszej ilości O2/niższej temp; C5H12+5,5O2=5CO+6H2O, jeszcze mniej O2/niższa temp: C5H12+2O2=3C+CO+CO2+H2O lub inne kombinacje tych samych związków.
Gaz ziemny i łupkowy są podobne w składzie chemicznym wykorzystywany jest gł. propan butan. Propan C3H8 +3O2=CO2+4H2O lub C3H8+3,5O2=3CO+4H2O lub C3H8+3O2=C+CO+CO2+4H2O, wartości podane są w molach stąd połowiczne wyniki. Jak widać ropa, gaz i węgiel spalają się do tych samych związków chemicznych, różnica jest tylko w parze wodnej, która w czasie spalania zwykłego węgla nie powstaje. Oczywiście każde to paliwo może zawierać mniejsze lub większe ilości innych pierwiastków np. siarki, miedzi, żelaza, ołowiu, gdy zanieczyszczenie jest duże, pozyskuje się z węgla dany pierwiastek np. siarke, żeby wyklorzystać do innych celów np. produkcji zapałek. Ciepło spalania zależy od wartości opałowej, czyli kaloryczności tzn ilości wygenerowanego podczas spalania ciepła. Wartośc opałowa czystego węgla to 33910 kJ/kg, zależnie od paliwa: węgiel kamienny 21000-30000 kj/kg; miał węglowy 17 tys-27 tys kJ/kg; węgiel brunatny 7500-21 tys kJ/kg; koks 27 tys-30 tys kJ/kg; torf 13 tys-16 tys kJ/kg; dla porównania drewno liściaste 14 700-15800 kJ/kg; świeża słoma 12 tys-14900 kJ/kg;, gaz płynny, propan-butan 46 tys-47 tys kJ/kg; gaz ziemny 31 tys kJ/kg, olej opałowy 43 tys[http://1st.bloog.pl/id,6429144,title,Kalorycznosc-wegla-opalu-tabela,index.html] Ceny węgla wahają się od 700 do 100o zł za tonę, groszek i inne modyfikacje można dostać już za 450 zł. Tonę węgla zużywa się średno w miesiąc, dla porównania cena m3 gazu wynosi 3 zł/m3. Tak więc węgiel mimo iż mniej kaloryczny jest bardziej opłacalny.
Węgiel kamienny powstaje miliardy lat, w karbonie zaczęły się tworzyć główne złoża węgla na świecie, paprocie, skryzpy, widłaki i nagonasienne uległy beztlenowej fermentacji w wilgotnych,. beztlenowych środowiskach, pod warstwą mułu i błota, zostały one przykryte innymi skałami, z czasem warstwy skał przykryły wielokrotnie szczątki, spowodowało to wzrost ciśnienia i temperatury, powstała warstwa torfu, pomiędzy cząsteczki torfu wnikały cząsteczki wody i skał, nastał proces akumulacji roślinnej, czyli wielokrotnego wymywania wody i zawiesiny innych skał z warstwy torfu, procesy górotwórcze podniosły warstwę węgla, im starsze pokłady tym lepszy węgiel, nasz węgiel ma od 360 do 28 milionów lat [http://www.taniopal.pl/pl/poradnik/pozostale/powstanie-wegla].
Węgiel brunatny powstał w miocenie w środkowym trzeciorzędzie, ma on 6-45 milionów lat, powstaje ze szczątek roslin. Przemiana materiałów organicznych w węgiel: celuloza=CO+H2O+CH4+C, końcowy efekt zwęglenia szczątkó roślinnych to grafit.
Nie znamy pochodzenia złóż ropy naftowej, jedni sądzą, że ma pochodzenie nieorganiczne związane z procesami geochemicznymi zachodzącymi w jądrze Ziemi, inni uważają, ze ropa powstałą w wyniku beztlenowego rozkładu organizmów żywych, gł. roślin, ale też bakterii zatrzymanych w mule, tam w skałąch osadowych, tylko w takich występuja złoża ropy panowała wysoka temperatura i ciśnienie, które spowodowały powstanie ropy.
Gaz ziemny ma pocchodzenie organiczne-powstaje w wyniku rozkładu beztlenowego szczątków organicznych-metanogeneza, gaz bagienny, towarzyszy też ropie naftowej i nieorganiczne to gazy wulkaniczne gł. metan, etan itd. Gaz łupkowy to gaz ziemny występujący w podziemnych złożach łupków osadowych, łupki bitumiczne to drobnoziarniste skały z łupków osadowych, zawierają gł. iły pochodzące z wietrzenia skaleni, glikokrzemianów itd. to kaolinit i montmorylonit oraz bituminy, kopalne węglowodory powstałe ze szczątek roślin i zwierząt, z nich pod wysokim ciśnieniem i temperaturą powstają gaz ziemny, ropa naftowa, wosk ziemny-parafina rodzima, mieszanina stałych węglowodorów i asfalt ziemny. Ogólnie gaz ziemny to węglowodory lotne: metan, etan, propan, butan i ciekłe: heptan i wyższe.

Bardzo mi sie podoba więc muszę go opisać:) Kot górski / kodkod Leopardus guigna zamieszkuje lasy Chile i Argentyny. Jest to najmniejszy dziki kotowaty Felidae na półkuli zachodniej. Ma 55 - 68 cm długości, waży 1 - 2 kg, ma szarobrązowe lub rdzawobrązowe futerko, pokryte ciemnymi plamkami.  Prowadzi nocny tryb życia, okazjonalnie wchodzi na drzew. Żywi się gryzoniami, ptakami, gadami i pudu Pudu sp., najmniejszymi jeleniowatymi. Samica rodzi w jednym miocie 1 - 3 młode. Kodkod żyje ok. 11 lat. Jest chroniony, zagraża mu wycinanie lasów. Kodkod ma dwa podgatunki, w Argentynie i płd Chile żyje L. guigna guigna, w środkowym Chile żyje L. guigna trigillo

Niedźwiedź brunatny Ursus arctos ciemnobrązowe futro, masywne ciało, żywi się jagodami, żołędziami, rybami, ślimakami, miodem, grzybami, owadami, żabami, jajami, ssakami, co 2-3 lata samica rodzi w zimie 1-3 młode, przez miesiąc są slepe, młode są przy matce 2 lata, poza tym niedźwiedzie żyją samotnie.
żbik Felis silvestris szare, prążkowane ciało, czarny pas wzdłuż kręgosłupa i ogona, ogon tępo, czarno zakończony, ogon i boki prążkowane, biały podbródek, za dnia śpią na drzewach, w nocy polują, samica rodzi 1 miot w maju. Zdziczałe koty domowe Felis catus są od białych, przez szare i pręgowane, czarnobiałe, białoszare, czarnoszare, rude, rudobiaęł i rudoczarne i tricolor zbierają się w grupy po 15 osobników i polują w opuszczonych szopach, halach, stodołach.
Rys Lynks lynks rude futro w czarne cętki, biała broda, na uszach pędzelki z futra, poduszki łap porośnięte podszerstkie, białe otoczki oczu i pyska, rysie to samotniki, poluja nocą, wiosną samica rodzi 2-4 młode.
Wydra tumak Lutra lutra bezowy brzuch, szarobiaława pierś, brązowy wierzch, góra głowy i twarzy brązowa, dół biały, szeroki, zwężający się ku końcowi ogon, poluje w wodzie na ryby gł. okonie i płotki, ma długie, czułe wibrysy-narząd dotyku, dobrze widzi i nad i pod wodą, w wyścielanej trawą norzesamica rodzi 2-3 młode.
Kuna leśna Martes martes wierzch i boki brazowe, piaskowa szyja, bodbródek, pierś, długi, puszysty ogon, piaskowy środek uszu, w dziuplach drzew rodzi młode, po 6 tygodniach widzą i opuszczają dziuplę, po 6 tygodniach osiągają wzrost rodziców, ciąża trwa 8-9 miesięcy, rozwój zapłodnionych komórek jajowych trwa od stycznia do kwietnia.
Kuna domowa kamionka Martes foina brązowa twarz, spód, futro, ogon, białe podgardle, szyja i 2 plamy po bokach piersi zlane z szyją, przegryza plastikowe elementy w samopchodach i zjada drób, gołebie, raz w roku rodzi młode, któe karmi przez 8 tyg. samodzielne stają się po 3 miesiącach.
Tchórz Mustela putoris brunatne futro, biała twarz z brązową maską na oczach, biała plama na szyi, białę końce uszu, mieszka w norach innych zwierząt blisko ludzi, poluje o zmroku, broniąc się wydziela brzydki zapach, 1 miot wiosną, młode widzą w 5 tyg. zycia, po 2-3 miesiacach są samodzielne, fredka Mustela pustoris furo to biały albinos fredki z rózowymi oczami, tchórzofredka to pośdrednia forma, krzyżówka tchórza i fredki.
Gronostaj Mustela erminea rudy wierzch, cienki ogon od połowy czarny i puszysty, biały spód i podbródek, nocny tryb życia, mieszka w dziuplach, norach, rozpadlinach, ruja jest w lutym lub w marcu, młode rodzą się w kwietniu lub maju, są samodzielne po 10 tyg. W szacie zimowej futro jest całe białe, koniec ogona czarna.
Łasica Mustela nivalis rudy wierzch, biały spód, cienki, krótki ogonek, smukłę ciało, nierówna linia między wierzchem i brzuchem, je głównie myszy, pierwszy miot w marcu lub kwietniu, drugi w lipcu lub sierpniu, młode są samodzielne po 3 miesiącach, mogą życ 7 miesięcy, ale poluja na nie lisy, sowy i ptaki drapieżne.
Borsuk Meles meles szaroczarne futro, na głowie 2 czarne pasy przez oczy, białe policzki, czubek głowy, czoło i pysk, czarny nos, żyją wśród drzew w norrach, mocne łapy służa do kopania, jedzą żaby, slimaki, dżdżownice, nasiona, jagody, czarny spód i łapy, zapadają w sen zimowy, budzą się z ociepleniem pogody, białe grzbiety uszu, jasny, krótki ogon, ciąża trwa 7-8 tyg. okres przed inplantacją 7-15 miesięcy, przez 8 tygodni są w norze, ale mogą pić mleko przez 4 miesiące.
Lis Vulpes vulpes rudy wierzch, puszysty, białozakończony ogon, biały spód, zewnętrzna część nóg ruda, wewnętrzna biała, dół pyska i policzków białe, je gryzonie, ptaki, króliki, owoce, padlinę, w styczniu i lutym łączą sie w pary, w kwietniu lub maja samice rodzą młode, lisy poluja w nocy.
Wilk Canis lupus szare futro,z wierzchu ciemniejsze, puszyste ogony, wilki polują na gryzonie, kopytne i inne ziwerzęta, także gospodarskie, wilki żyją w stadach, którym przewodzi samiec alfa, wilki porozumiewają się systemem ruchów i polują wg. strategii, w stadzie jest hierarchia, samice opiekuja się wzajemnie swoimi młodymi, starsze osobniki opiekuja sie młodszymi, samica, wadera rodzi 4-6 szczeniąt, które po 2 tyg. otwierają oczka.
Jenot Nyctereutes procyonoides puszyste, brązowe futro, długi ogon, uszy nie wystaja poza futro, jasniejszy pyszczek, je małe ssaki, płazy, gady, jaja pisklęta, padline i pokarm roślinny, wiosną samica rodzi 5-12 młodych, gdy moga jeść stały pokarm pomagają matce go zdobywać, jego obrona jest stanie nieruchomo-maskowanie się.
Szop pracz Procyon lotor szare, futro, spód jasniejszy, podłużne, ciemniejsze pręgi na czole, białe brwi, czarne okulary, białe boki pysku, czarny nosek, długie futro, długi, prążkowany ogon, je bezkręgowce i owoce np. zołędzie, jagody.
Dzik Sus scrofa duże, masywne, brązowe ciało, odyńce mają duże kły-dolne szable i górne fajki, młode mają podłużne prązki, wyjadają z pod kory larwy owadów, je orzeszki buku i żółędzie, żyje w lasach, na terenach bagnistych, ryje w ściółce szukając bulw, korzonków, grzybów, larw, ssaków i płazów, huczka, czyli okres godowy jest w zimie, od listopada do stycznia, samica rodzi w barłogu, legowsku z częśći roslin, młode ssą ją przez 3 miesiące, po 10 są samodzielne.
łoś Alces alces duże rozmiary, brązowe futro, samiec ma łopatowate poroże, żyje w podmokłych lasach, samica późną wiosną rodzi 1-2 młodych, 2 tygodnie piją mleko potem jedza pokarm roślinny, łosie jedzą korę, liście, gałązki drzew i krzewów, nadziemne częsci roslin zielnych, samica nie ma rogów, oboje mają długą brodę.
żubr Bison bonasus brązowe futro, grzywa długiej sierści na karku, jw rosliny zielne gł. trawy i turzyce, w zimie gł. gałązki drzew i krzewów oraz korę, raz na 1-2 lata samica rodzi 1 młode, które pół roku karmi mlekiem, największy ssak w Europie.
Sarna Capreolus capreolus najmniejszy ssak płowy w Europie, rudobrązowe futro, koziołek ma krótkie parostki, łania nie ma, na zadzie jest białe lusterko, krótki ogon, gody są w lipcu-sierpniu, zapłodniona komórka jajowa zaczyna dzielić się w grudniu, od zapłodnienia do porodu mija 9,5 miesiąca, przez poł roku młode są przy matce.
Jeleń szlachetny Cervus elaphus brązowe futro, jaśniejsze na spodzie, młode mają białe kropki na grzbiecie, samiec ma imponujące poroże, samica nie ma, oboje mają króciutkie ogonki, łanie z młodymi tworzą osbne stado, samce osobne, ruja jest we wrześniu, młode pija mleko matki przez 8-10 miesięcy,pozostają przy niej 3 lata.
Daniel Dama dama wierzch i boki brązowe, spód szary, biała pręga na boku, białe cętki na grzbiecie, średni ogon, samiec ma imponująće porże, które zrzuca od kwietnia do maja, je trawy, zioła, orzeszki bukowe, żółędzie, w zimie korzonki, samiec ma swój harem, którego broni, w sierpniu samice rodzą 1 ciemne młode, ma ciemne futro i białe plamki, młode pija mleko i są przy matce do rui, 2-letnie są dojrzałę płciowo.
Koziorożec alpejski Capra ibex brązowe futro, samce mają duże, zakrzywione, karbowane rogi, bródkę z długiego futra, samica ma krótkie, cienkie, zakrzywione rogi, cienki, krótki ogon, w okresie ui łączą się w pary, ciąża trwa 6 miesięcy, rok matka karmi młode mlekiem.
Kozica Rupicapra rupicapra w szcie zimowej brunatne, w szacie letniej cynamonowe z czarną pręgą na kręgosłupie, zawsze biała część twarzowa z ciemną maską na oczach. bokach pyska i skroniach, biały podbródek, zakrzywione na góze rogi, krótki ogon, białe lusterko na zadku, samice z młodymi mają swoje stada, samce swoje kawalerskie, poród jest w lipcu, rodzi się przeważnie 1 młode.
Jeż europejski Erinaceus europaeus szare cialko na grzbiecie pokryte kolcami, czarne plamki na oczkach, kiedy jeż jest spokojny kolce leżą gładko, kiedy się zdenerwuje stawia je na sztorc, je chrząszcze, gąsienice, dżdżownice, jaja, ślimaki, sen zimowy w gnieździe z liści, ruja jest w kwietniu, młode rodzą się na początku lata, po 6 tyg. młode są samodzielne, 2 miot jest we wrześniu, młode są slepe i łyse, skóra jest różowa, z czasem przebijają się przez nią kolce.
Ryjówka aksamitna Sorex araneus mały ssak, z wierzchu futerko brązowe od spodu szare, boki i policzki rude, okrągłe uszka, długi pyszczek, gęste wibrysy, długi ogonek, samotniki w okresie rui łączą się w pary, w zimie na grzbiecie rośnie długa, gęsta, ciemna sierść, młode rodzą się ślepe, łyse, rózowe, jest ich ok. 8.
Ryjówka malutka Sorex minutus wierzch brązowy, spód bezowy, długi pyszczek, długi, cienki ogon, gęste wibrysy na pyszczku, okrągłe uszka po bokach z głowy, 2 razy w roku samica rodzi 4-8 młodych, sa łyse, ślepe i rózowe, ryjówki jedzą pajaki i larwy owadów.
Rzęsorek rzeczek Neomys fodiens czarny grzbiet, szarawy spód, długi, cienki pyszczek, długi, cienki ogon, gęste wibrysy, jasne plamki w okół oczek, żyje w płytkich norach na brzegach, wejście do nich jest pod wodą, je rybki, kijanki traszek i żab, wodne owady, w slinie ma jad, w kwietniu samica rodzi 5-9 młodych, slepych, łysych, rózowych,. zwykle rodzi je w wieku roku.
Zębiełek białawy Crocidura leucodon brązowy wierzch, szary spód, długi ogon z białymi, odstającymi włoskami, okrągłe uszka, żyje w gniazdach z liści i trawy, je owady, gąsienice, mięczaki, padlinę, 4 mioty w roku, 3-4 młode w miocie, są łyse i slepe, po 4 miesiącach są dojrzałe.
Zębiełek karliczek Crocidura suaveolens wierzch brązowy, białoszary spód, długi ogon, 3-4 razy w roku rozród, slepe, łyse młode, 1-6 młodych w miocie.
Kret Talpa europaea czarne futro, szare na końcu pyska, zanik oczu, szerokie, łopatowate przednie łapy przystosowane do kopania, żyje pod ziemią w tunelach, głębszych zimą, je głównie dżdżownice, w gnieździe z mchu i trawy samica rodzi 4-7 młodych, są slepe i łyse, kret jest aktywny cała dobę z przerwami na sen, dojrzałośc płciowa po roku.
Szczur wędrowny Rattus morvegocus szare futro, długi, cienki ogon, małę uszka, 4-5 miotów w roku, do 10 młodych w miocie, początkowo sa slepe i łyse.
Mysz domowa Mus musculus szare, ciemniejsze z wierzchu ciałko, dojrzałośc płciowa w ieku 6 tyg. 5-8 miotów w roku, do 8 łysych i slepych, rózowych myszek.
Badylarka Mircomys minutus rudy wierzch, biały spód, smukłe ciałko, długi, cienki, chwytny ogonek, je owady i ziarna zbóż buduje z traw gniazdo na trawach i zbożach, okres rozrodczy jest najintensywniejszy w lipcu i sierpniu, rodzi się kilka łysych, ślepych, rózowych młodych, ssą mleko 16 dni, dojrzewają między 4 a 6 tygodniem życia.
Mysz zaroslowa Apodemus sylvaticus szary wierzch, białoszary spód, duże uszka, długi, cienki ogon, żyje w zaroślach, ogrodach, na polach, podwórkach w sadach i lasach, je nasiona i owady, nocny tryb życia, 3-5 miotów w roku po 4-7 młodych, sa lyse i slepe, po 3 tygodnaich sa samodzielne.
Mysz leśna Apodemus flavicollis brazowy wierzch, rude boki, jasnoszary spód, długi, cienki ogon, jajowate, duże uszka, duże oczka, żeruje w nocy, żyje w lasach gniazda ma na gałeziach drzew, żeruje w ściółce, największa ysz w Europie, 2-4 mioty po 3-8 młodych, slepe, łyse młode.
Mysz polna Apodemus agrarius rudobrunatny grzbiet z ciemnym paskiem na kręgosłupie i ogonie, cienki, długi ogonek, jasny spód, je nasiona i owoce, 6-7 młodych w miocie,m łode są łyse i slepe do 4 miotów w roku, łatwo wspina się na drzewa,aktywna przez cała dobę.
Karczownik Arvicola terrestris brązowe, długie futro z rudymi plamami przy oczach, długi cienki ogon, mieszka pod ziemią w korytarzach, je pokarm roslinny, małe rybki i bezkręgowce, kilka młodych w miocie, kilka miotów w roku, młode są ślepe i łyse.
Nornica ruda Clethrionomys glareolus brązowy wierzch i boki, szary spód, okrągłe uszka, długi ogon, żżeruje w nocy w runie wśród liści i mchów, terytorium zaznacza moczem, aktywna porzez cały rok, także za dnia może żerować, 4 mioty w roku po 3-7 młodych, sa ślepe i łyse, po 15 dniach opuszczaja gniazdo, samodzielne są po 30 dniach.
Piżmak Ondatra zibethicus brązow futro, długie futro, gruby ogon, latem buduje nory na brzegu, zimą gniazda z patyków, roślinożerny, gł. je wodorostym ale je też owady i mięczaki, 3-4 mioty w roku po 6-8 młodych, sa łyse i slepe po 2 tyg. widzą, po 3 wychodzą zgniazda.
Chomik europejski Cricetus cricetus rude futro, białe plamy po bokach pach, barków, na podgardlu i policzkach, owalne uszka, czarny brzuszek, żyje w tunelach, gdzie ma spiżarnię i część mieszkalną, gromadzi pokarm w workach na policzkach potem wypluwa go w spiżarni, sen zimowy przerywa co 6 dni na jedzenie, samotnik, aktywny w nocy, 2 mioty w roku, ciąża trwa 20 dni, rodzi sie 4-12 młodych łysych, ślepych młodych, ok. 19 dni karmi piersią, po 5 tyg. młode sa samodzielne.
Polnik Microtus arvalis brązowe futro na wierzchu, na spodzie szare, w uszach jest meszek, biała, poprzeczna smuga na plecach, je trawy. zioła, korzenie, owoce, nasiona, akltywny nocą, może jesć owady i larwy owadów, młode są ślepe i łyse.
Nornik bury Microtus agrestis ciemnobrązowy wierzch i boki, jaśniejszy spód, żyje na łakach z wysoką trawą i ziołami, aktywny w nocy, młode rodzą się slepe i łyse, do 4 miotów w roku po 4-7 młodych.
Smużka leśna Sicista betulina brazowy wierzch z czarnym paskiem wzdłuż kręgosłupa, długi, łysy ogon, szary spód, okragłe uszka, wspina sie po pniach i gałeziach, chodzi po ziemi, w spróchniałych pniach buduje gniazda z mchu i trawy, 7 miesięcy trwa sen zimowy, okres godowy jest w maju, 1 miot w czerwcu, młode są ślepe i łyse, aktywna w nocy.
Smużka stepowa Sicista subtilis brązowy wierzch z czarna smugą w zdłuż kręgosłuba, ciemne boki, jasny spód, je bezkręgowce, zapada w sen zimowy, młode sa łyse i slepe, okres rozrodczy od kwietnia do lipca, 2-7 młodych w miocie, 25 dni trwa ciąża, karmienie mlekiem do 35 dni.
Bóbr europejski Castor fiber brązowe futro, szeroki, płaski ogon pokryty łuskami, małe uszka, największy gryzoń w Europie, łączą się w pary na całe życie, co roku wiosną samica rodzi 2-4 młode, są z rodzicami przez 2 lata, na początku są ślepe i łyse, 3-letnie sa dojrzałe płciowo i zakłądają własne kolonie, bobry budują tamy z drzew, gałązki służą im do scierania zębów, w żeremiach jest wiele korytarzy i komór-spiżarnia, sypialnia itd.
Wieiwórka pospolita Sciurus vulgaris rude z wierzchu i boków futro, biały spód, ruda twarz, duży, puszysty ogon, buduje na drzewach,w koronach, blisko pnia kuliste gniazdo z mchu i trawy, chroni sie też w dziuplach, je nasiona, pączki, owoce, grzyby, owady, jaja i pisklęta, jesienią robi w dziuplach zapasy na zimę, 1-3 mioty w roku po 3-5 młodych, nie zapada w sen zimowy, łyse, slepe młode są w gnieździe lub gniazdach wron i srok albo w dziuplach.
Świstak alpejski Marmota marmota długie, brązowe futro, długi, puszysty ogon, płaski pysk, letnie nory są płytkie, zimowe głębokie, na 6-7 miesiecy zapada w sen zimowy uszczelniając norę od środka sianem, ziemią i kamieniami, żyje w koloniach, je zioła i trawę, 1 miot w roku po 1-7 slepych młodych, po 20 dniach otwierają oczy, ssą mleko matki przez 2 miesiące.
Orzesznica Muscardinus avellanus rudy wierzch i boki, szarawy spód, owalne uszka, długi, owłosiony ogon, je głównie orzechy leszczyny, gniazda buduje w gęstych krzewach 1-2 m nad ziemią, w sen zimowy zapada w nadziemnych gniazdach, łyse, slepe młode porastają z czasem szarym futrem, 2 mioty wroku po1-7 młodych, piją mleko miesiąc, slepe sa 18 dni, 6-tygodniowe są samodzielne.
Popielica Glis glis szary wierzch, biały spód i czarne koła w koół oczu, długo, puchaty ogon, futro dłuższe na jego końcu, różowe łapki i nosek, długie wibrysy, jwe nasiona i owoce drzew, owady, wiosną i latem podwaja masę, aktywna nocą, gniazda ma w dziuplach drzew, 1 miot w roku, w sierpniu rodzi do 11 młodych, są ślepe i łyse, otwierają oczy po 22 dniach, po miesiącu opuszczają gniazdo, we wrześniu zapadają w sen zimowy.
Żołędnica Eliomys guercinus rudobrązowy wierzch, biały spód, biały, puszysty, cienki ogon z brązową pręga na górze, czarne plamy na oczach, owalne uszy, żyje w lasach, nocny tryb zycia, je chrząszcze i inne owady, pająki, slimaki, pisklęta, młode myszki, korę z drzew i owoce, 1 miot w roku po 2-6 łysych i slepych młodych, pija mleko przez 4 tygodnie.
Koszatka Dryomys nitedula szary wierzch, czarne plamy na oczach, jasny spód, szary, szeroki, puszysty ogon z wierzchu jasniejszy, żyje w lasach liściastych i mieszanych, 1-2 mioty w roku po 2-6 łysych, ślepych młodych, przez 4 tygodnie piją mleko matki.
Zając szarak Lepus europaeus szary wierzch i głowa, biały spód, krótki ogon-omyk, długie, cienkie uszy-słuchy, duże oczy-trzeszcze, brązowe boki, śpi w jamkach zwanych kotlinkami, żyje na łąkach, polach, brzegach lasów, 3 mioty w roku po 2-5 młodych, które mają futro i sa w pełni rozwinięte.
Zając bielak Lepus timidus latem brazowe futro, zima białe, w ubarwieniu przejściowym ma brązowe plamy na białym tle, mniejsze uszy od szaraka, stopy gęsto owłosione, żeby mógł chodzić po śniegu, w zimei je korę i korzenie, latem trawy, byliny i jagody, sozon rozrodczy trwa od lutego, marca do września-października, młode widzą i są owłosione, rodzi sie ich 2-8 w 1 miocie, pija mleko przez 3 tygodnie, 10 tyg. są samodzielne, aktywny w nocy.
Królik dziki Oryctolagus cuniculus szarobrązowe futro, biały ogon, oczy po bokach głowy, szeroki kąt widzenia, biały spód, terytorium znaczą pocierając gruczołami zapchowymi na podbródku ziemię, zyja w koloniach we wspólnych norach, gdzie najlepsze miejsca zajmuja najważniejsi samiec i samica, aktywny w nocy, je rośliny, kilka mioty w roku po 3-10 łysych i ślepych młodych, oczy otwierają w 10 tygodniu życia, samodzielne sa w wieku 5 miesięcy.
Rosomak Gulo gulo brązowa szyja, nogi i plama na plecach, dół pleców białawy, głowa i bruch też, długie futro, brunatny pysk, małe uszka, wszystkożerny, zimą je padline i poluje, nie zasypia na zime, ciąża trwa 4 miesiąće, samica rodzi 2-4 młode, po 4 tyg. otwierają oczy, 2-letnie są samodzielne.
Nietoperze zostały opisane w dziale polskie nietoperze, tu opiszę życie niektórych gatunków:
Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros brązowe futro, szpiczaste uszy, samotnik, zimuje w miejscach z temp. pow. 0 st. gody sa jesienią i zimą zarodek zaczyna rozwijać się w kwietniu, w koloniachw  dziuplach i pod dachami rodzą 1 młode, 3-tygodniowy młody umie latać, samodzielny staje sie pod koniec sierpnia.
Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus brązowe futerko, okrągłe uszka, żyje w koloniach, 15 min, przed zachodem słońca opuszcza kryjówkę, zapada w sen zimowy, ma wyrostek, koziołek-narząd echolokacji, zimuje w budynkach np. kościołach, żywi się owadami, gody są przed zapadnięciem w sen zimowy, samica rodzi 1-2 młode na przełomie maja i czerwca.
Borowiec wielki Nyctalus noctula brązowe futerko, w letnie wieczory poluje na owady, żyje w lasach, spi w dziuplach, leci w cieplejsze miejsca na sen zimowy, spi w budynkach, gody są we wrześniu, wtedy jest zaplemnienie, samica znaczy terytorium godowe dźwiękami, w marcu jest zapłodnienie, samica rodzi 1-3 małe, które ssa ją 8-9 tyg., potem są samodzielne.
Mroczek późny Eptesicus serotinus brązowe futro, żyje na strychach i w szopach, 1-2 młode w roku, lata na wsy. 5-10 m., je owady, gody jesienią, zapłodnienie wiosna, poród w czerwcu.
Gacek brunatny Plecotus auritus wierzch brunatny, spód jasniejszy, duże uszy, żyje w lasach i drzewostanach, zimuje w jaskiniach, zapada w sen zimowy, w czerwcu samica rodzi 1-2 młode, w wieku 2 tyg. zostawia je, 6-tygodniowe są samodzielne.
Gacek szary Plecotus austracus szare futerko, duże uszka, spód jaśniejszy, latem spi w budynkach, w piwnicach, żeruje na otwartych terenach, latem samice tworzą kolonie, rodzą 1-2 młode pod koniec czerwca.
Nocek wąsatek Myotis mystacinus brązowy ierzch, biały spód, kępki długiej sierści w kącikach pyska, poluje o zmroku zawsze na tych samych trasach, jesienią zasypia w jaskiniach, gody są jesienią w czerwcu samica rodzi 1 młode.
Nocek rudy Myotis daubentonii brązowe futro, jaśniejszy spód, poluje nad wodami je larwy jętek, inne wodne owady i małe rybki, pływa i startuje z wody, w czerwcu samice rodzą 1-2 młode w kolo niach rozrodczych w dziuplach i budynkach, młode ssie mleko matki przez 35-45 dni, roczne młode jest samodzielne.
Nocek duży Myotis myotis brązowy wierzch, biały spód, póżno opuszcza kryjówke, je owady, w czerwcu, w koloniach rozrodczych samice rodzą 1-2 młode, po 2 miesiącach są samodzielne, zima lecą do zimowych kryjówek, latem żyje w koloniach, żyje w lasach, na łakach i pastwiskach.
Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii brazowy wierzch, biały spód, żyje w dziuplach w lasach, wiosną w koloniach rozrodczych samica rodzi młode, zimują w jaskiniach, zapadają w sen zimowy, jedza ćmy i inne nocne owady, żyje w lasach, sadach, parkach.
Morskie ssaki opisałam w dziale Dlaczego warto chronić nasze rzeki i Bałtyk.
Foka pospolita Phoca vitulina brązowoszare futro z plamkami na wierzchu, spód jasniejszy bez plamek, je ryby, w czerwcu rodzi 1 młode, ciąża trwa 9-11 miesięcy, przez 5 tyg. karmi piersią, rodzi na lądzie po kilku godiznach foczka pływa, najpierw ma gruby, szary puszek, który  rosnąc traci na rzecz krókiej szczeciny, jaka mają dorosłe foki, wtedy wchodzą do wody, starsze osobniki nie wędrują daleko.
Morświn Phocoena phocoena szary wierzch, jasny spód, poluje w pelagialu i przy dnie na ryby, ciąża trwa 11 miesięcy, samica rodzi w lecie, okres godowy jest do kwietnia do czerwca, 1 młode ssie mleko przez rok.

Wstęgówka czerwonka Catocala elocata przednie skrzydłą bezowe w ciemniejsze pasy, tylne czerwone w 2 czarne pasy.
Wstęgówka jesionka Catocala fraxini przednie skrzydłą bezowe w ciemniejsze pasy, tylne brązowe w błękitny pas, biało obrzeżone na końcach.
Wstęgówka karmazynka Catocala sponsa przednie wbrazowoczarny mamrurek z białymi plamkami, tylne czerwonew 2 czarne pasy.
Wstęgówka karminówka Catocala electa przednie szare w brązowe pasyeczki tylne czerwone w 2 czarne pasy.
Wstęgówka narzeczona Catocala promissa przednie w czarnioiały marmurek tylne czerwone w 2 czarne pasy.
Wstęgówka pasówka Catocala nupta przednie skrzydłą beżowe w brązowe zygzaki, tylne czerwone, biało zakończone, maja 2 czarne pasy.
Wstęgówka sliwica Catocala fulminea przednie jasno brązowe w ciemno brązowe esy-floresy, tylne żółte w czarne pasy, drugi przerwamy na końcu pasa jest czarna plamka, masywne ciało, szary tułów, odwłok żółtawy.
Wygłoba koniczynówka Euclidia glyphica rózowawe przednie skrzydłą w rdzwobrazowe pasy, tylne szare zakończone żółym polem z szarym pasem, brązowymi trójkącikami i bezowym paseczkiem na końcu.
Wygłoba szczawiówka Euclidia mi brązowe skrzydłą w ciemniejsze esy-floresy, zakończone czarnym polem w szare paseczki, tylne brązowe, zakońćzone zółtym polem w 2 brazowe pasy.
Xylena exsoleta brazowe skrzydła, obie pary i ciało, czarne plamy na przednim skrzydle, masywny tułów, nasada odwłoka i konie jasniejsze.
Światłówka naziemnica Spodoptera exigua szare ciało, odwłok zółto zakońćzony, przednie skrzydła brazowe w czarne plamki, tylne białąwe, brązowo otoczone.
Lygephila craccae owłosiony tułów, brudno białe ciało i skryzdła przednie w czarne plamki i brazową plamę na końcu, tylne bezowe, szaro zakończone, biało obrzeżone.
Lygephila lusoria bezowe, ciemniejsze na końcach skrzydła w czarne plamki, tylne bezowe, obie pary ciemniejsze na końcach, przednie mają jasne brzegi i braozwą plamę na końcu.
Lygephila viciae bezowe skrzydła wbrązowy deseń, tylne beżowe ciemniej żyłkowane, szary tułów, jego nasada czarna, brazowy odwłok.
Grammodes stolida czarne skrzydłą z bezowym paskiem drugim białym złączonym z brązowym na końcu szarym, tylne brazowe z białym paskiem w połowie, potem jest ciemniejsze pole z białym oczkiem, nasada skrzydeł szara.
Catephia alchymista czarne skrzydłą w szary mamrurek i białe plamki, zakończone złotym pasem, tylne białe z czarnym grubym pasem na końcu, czarne ciało, brązowy środek odwłoka.
Laspeyria flexula beżowo-żółte skrzydłą w jasniejsze paseczki, tylne maja żółtą częśc wchodzącą pod przednie, bezowe ciało, brązowa plama na wierzchu tułowia.
Fruczak bujankowiec Hemaris fuciformis owłosione zółte masywne ciało z pomarańczowym pasem na owdwłoku, obie pary skrzydeł białe, pomarańczowo otoczone.
Fruczak gołabek Macroglossum stellatarum szarobrązowe, masywne, owłosione ciało, przednie skrzydełka szare, tylne pomarańczowe, spodnia strona brązowa.
Fruczak trutniowiec Hemaris tityus płowy, owlosiony, masywny tułów, przezroczste, czarno żyłkowane skrzydła, pomarańczowy odwłok z czarnym pasem.
Nastrosz dębowiec Marumba quercus bezowe ciało, beżowe przednie skrzydła w ciemniejsze paseczki, tylne jednolicie, ciemniej beżowe.
Nastrosz lipowiec Mimas tiliae beżowe skrzydła w brazowe plamy, zielono zakońćzone, beżowy, jasny tułów, tylne para skrzydel bezowa w paseczki.
Nastrosz osinowiec Laothoe amurensis szare, jasno żyłkowane skrzydła w jasniejsze plamy, tylne jednolicie szare, brzegi jasniejsze.
Nastrosz półpawik Smerinthus ocellata wierzch, przednie skrzydło brązowe w ciemniejsze, zielonkawe plamy, tylne bezowe z rózową plamą z carnym okiem z niebieskim i białym środkiem, spód brązowozielone skrzydła z rózową plamą na środku i białymi paseczkami na brzegu, tylne mają zielone plamy zamiast rózowej.
Nastrosz topolowiec Laothoe populi bezowy wierzch w zielone plamy i ciemniejsze pasy na końcu, tylne bezowe z 2 zielonymi pasami i rózową plamą przed nimi, spód bezowy z brązowymi, przerywanymi paseczkami, tylne z zielonym środkiem.
Postojak wiesiołkowiec Proserpinus proserpina jasnoizleony tułów, szeroki odwłok i skrzydłą w ciemnozielone pasy, nasada skrzydeł i głowa ciemnozielone, tylne skrzydła zółozielone, otoczone ciemno zielonym pasem.
Zawisak borowiec Sphinx pinastri szare skrzydła w czarne plamki, tylne jednolicie szare, ciało szare.
Zawisak powojowiec Agrius convolvuli wierzch szary w szare plamy, tylne skrrzydła bezowe w poprzeczne brązowe paski, spód jednolicie beżowoszary, tylne mają ciemniejsze prążki.
Zawisak tawulec Sphinx ligustri brązowe skrzydłą w ciemniejsze paski, ciemniejsze od dołu, tylne rózowe w brązowe pasy, rózowa nasada skrzydeł i rózowy odwłok w czarne pasy, środek ma brązową pręgę, brązowy, owlosiony tułów.
Zmierzchnica trupia główka Acherontia atropos czarne skrzydłą w brązowy mamrmurek, tylne żółte w 2 czarne pasy na końcu, czarny tułów z wizerunkiem czaszki, żółty odwłok w czarne pręgi przez jego środek idzie brązowa pręga.
Zmrocznik gładysz Deilephila elpenor jasno brazowe skrzydłą rózowo zakończone, tylne rózowe z ciemnobrazowymi nasadami, ciało żółtawe z rózowymi bokami i przewężeniem pomiędzy tułowiem a odwłokiem, owłosiony tułów.
Zmrocznik liguryjski Hyles livornica bezowe skrzydła w biała kratkę, poziome pasy grubsze, tylneróżowe z brązową nasadą i brzegiem, żółty tułów z brązowymi plamami na środku i odwłok w czarne pasy poprzeczne i brązowy podłuzny.
zmrocznik olenadrowiec Daphnis nerii brazowe ciało inny odcien plamy na grzbiecie, przewężenie między tułowiem a odwłokiem zółtawe, tylne skrzydła brązowe w zielone, ciemne i kremowe pasy na końcach, rózowy przedni brzeg przednie brązowe w rdzawe, brazowe i zielone figury.
Zmrocznik pawik Deilephila porcellus rózowe ciało, przednie skrzydła z żółtawym pasem na końcu i brazowa plamą, mogą mieć cały środek zółty, owłosiony, szeroki tułów.
Zmrocznik przytuliak Hyles gallii żółty odwłok w czarne poprzeczne pasy i brązowy podłużny, ciemny tułów, skrzydła szaro otoczone czarne z podłużnymi kremowożółtymi pasami, tylne czarne z kremowożółtym pasem z rózową plamą, spód szary, przednie mają żółty podłuzny pasek, tylne poprzeczny, oba paski sa rózowo otoczone.
Zmrocznik wilczomleczek Hyles euphorbiae zielony odwłok i owłosiony tułów, żółtozielone skrzydełka, zielone pas i plamy na skrzydłach, tylne rózowe z 2 czarnymi pasami u nasady i na końcu, spód bezowy w rózowe pasy, tylne rózowe, samiec ma na przednim czarną plamkę u spodu.
Zmrocznik winniczak Hippotion celerio brązowe ciało i skrzydłą w marmurek, przednie mają kremowy, podłuzny pas, tylne czarne z brązowym poprzecznym pasem i różowym podłznym od tyłu.
Nie są to wszystkie cmy w Polsce, jest ich o wiele wiecej.