Przyroda, strona 11

Wpis na podstawie książki Zmysłowe Życie Roślin, Co wiedzą rośliny Daniela Chamovitza z 2012 r, wydanie pierwsze. Daniel Chamovitz do doktor genetyki z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, obecnie dziekan Uniwersytetu Ben-Guriona w Tel Avivie, zajmuje się badaniami podobieństw genetycznych między roślinami, zwierzętami i ludźmi. Chociaż rośliny mają inne narządy zmysłów niż my i nie mają centralnego układu nerwowego to mają wzrok, słuch, smak, węch, magnetorecepcję i dotyk. Rośliny wiedzą kiedy je przenosimy w inne miejsce, kiedy do nich podchodzimy i zbliżamy, rozróżniają kolory, rozróżniają natężenie światła i kolorów, widzą podczerwień i ultrafiolet, znają kierunek padającego światła, pamiętają czas trwania oświetlenia i wiedzą kiedy ktoś światło zasłoni. Przykładem, że rośliny widzą jest fototropizm, czyli wygięcie w kierunku światła. Darwin zrobił eksperyment, najpierw trzymał przez kilka dni w zacienionym pokoju siewki mozgi kanadyjski potem zapalił lampkę gazową 3,5 m od mozgi, po 3 godzinach mozgi wygięły się w kierunku lampki, pomimo iż jej światło było słabe. Kiedy zasłonięto jedną łodyżkę od ziemi do wierzchołka pędu drugiej, jej koniec się wygiął się do światła, kiedy zasłonięto półprzeźroczystym kapturkiem wierzchołek pędu trzeciej, jej łodyga i tak się wygięła, ale jak obcięto wierzchołek pędu lub zasłonięto go niepuszczającym światła kapturkiem, siewki urosły proste. Wniosek jest taki, że wierzchołek pędu widzi światło i reaguje na nie. Barwnikiem światła niebieskiego jest fototropina.

Tytoń merylandzki mamut, który pojawił się na przełomie XIX i XX w w Maryland, rósł od wiosny do mrozów, ale nie kwitł i nie wydawał owoców, rósł jak tylko mógł, liście się rozrastały przez cały sezon, ale nie wydawał nasion. Wightman W. Garner i Harry A. Allard z Departamentu Rolnictwa USA chcieli sprawdzić dlaczego, posadzili tytoń w doniczkach, część uprawiali pod gołym niebem, część po południu wnosili do ciemnej szopy. Te trzymane na polu przez cały okres długich dni rozrastały się, te trzymane krótko na polu, a długo w pomieszczeniu zakwitły i wydały nasiona. Okazało się, że rośliny wiedzą jak długo świeci światło i na tej podstawie zakwitają, są rośliny dnia krótkiego, które kwitną, kiedy dzień trwa krotko i rośliny dnia długiego, które potrzebują długiego okresu światła oraz obojętne, którym wszystko jedno, to zjawisko to fotoperiodyzm. Zapalając w nocy światło można zahamować kwitnienie rośliny dnia krótkiego i spowodować kwitnienie rośliny dnia długiego. Przygotowując złocienie na Dzień Matki ogrodnicy trzymają je zimą w szklarni, gdzie nocą na kilka minut świecą im się światło co hamuje kwitnienie, 2 tygodnie przed Dniem Matki przestają im się świecić i wtedy kwiaty zakwitają. Okazało się, że niebieskie światło pokazuje gdzie mają się zgiąć, a czerwone mówi, kiedy mają kwitnąć i mówi o trwaniu nocy, wystarczy kilka sekund światła czerwonego, by zahamować lub wywołać kwitnienie. W latach 50 Harry Borthwick z Departamentu Rolnictwa ze swoim zespołem zauważył, że słabe światło o dłuższej fali od jasnej czerwieni-daleka czerwień neutralizuje wpływ światła czerwonego. Daleką czerwień widzimy o zmierzchu. Irysy trzymane w krótkotrwałym oświetleniu nie kwitną, ale kiedy potraktuje się je światłem czerwonym kwitną jak latem, ale jeśli po oświetleniu ich czerwonym światłem oświetlimy je daleką czerwienią, wtedy nie zakwitną, ale jak oświetlimy je znowu czerwienią lub odwrotnie najpierw daleką potem czerwienią zakwitną normalnie. Receptorem obu fali jest fitochrom. Fitochrom to receptor czerwieni, której puls zmienia go w receptor dalekiej czerwieni i odwrotnie, przed nocą rośliny dostają puls dalekiej czerwieni, która mówi im, że mają spać, w dzień budzi je czerwień, która każę im kwitnąć. Receptor światła niebieskiego jest w wierzchołku, ale reaguje na niego łodyga, receptor czerwieni jest w ciele, wystarczy oświetlić jeden listek, by powstrzymać lub wywołać kwitnienie. Fitochrom jest w liściach, ale oddziałuje na całą roślinę.

Światło wpływa też na wzrost roślin, te rosnące w ciemności są wyższe. Maarten Koorneef z Uniwersytetu w Wageningen w Holandii prowadził, która część rośliny za to odpowiada, potraktował rzodkiewnika pospolitego mutagennymi czynnikami chemicznymi i wysiał siewki w jednokolorowym świetle, niektóre rosły wyższe w czerwonym, inne w niebieskim, inne w ultrafiolecie, były takie rośliny, które wyrosły w świetle czerwonym i niebieskim oraz rośliny wyrosłe w jasnym świetle. U roślin wyrośniętych w różnym oświetleniu sprawdzono uszkodzenia receptorów. Okazało się, że rzodkiewnik ma ponad 11 receptorów, które mówią kiedy ma kiełkować, zginać się, kwitnąć, spać. Zmieniając strefę czasową rośliną spowodujemy, że przez kilka dni rośliny będą kwitły i rozwijały liście w nocy, spały w dzień, ale po kilku dniach rośliny przystosują się do nowej strefy czasowej. Rośliny widzą szerszy zakres światła niż ludzie. Kryptochrom jest receptorem światła niebieskiego i decyduje o rytmie dobowym rośliny.

Rośliny mają też węch i smak. Mają chemoreceptory łączące się z danymi związkami chemicznymi. Babcia Daniela Hamovitza z Uniwersytetu Ben-Guriona w Tel Avivie nauczyła się od swojej Mamy, że awokado szybciej dojrzewa w torebce z bananem, na początku XX w farmerzy z Florydy odkryli, że cytrusy szybciej dojrzewają w szopach ogrzewanych naftą. W 24 roku Frank E. Denny z Departamentu Rolnictwa zauważył, że etylen przyspiesza dojrzewanie roślin. Cytryny reagują na jego stężenie 1 do miliona w stosunku do cząsteczek powietrza. Richard Gane z Cambridge odkrył, że dojrzewające jabłka też wydzielają etylen. Okazało się, że wszystkie dojrzewające owoce wydzielają etylen, który każe innym owocem dojrzewać szybciej. Każda część rośliny od mchów po naczyniowe wydziela etylen w odpowiedzi na nieprzyjazne warunki środowiska. Etylen odpowiada za starzenie rośliny macierzystej i dojrzewanie owoców, by rozprzestrzenić nasiona.

Kanianka to bezzieleniowy pasożyt, przytwierdza się ssawkami do ciała rośliny gospodarza i pobiera od niej asymilaty, wodę i biogeny. Nasionko kanianki pęka, ona wypuszcza korzonek, liścienie i łodyżkę i okrężnymi ruchami szuka rośliny żywicielskiej, kiedy znajdzie inną roślinę wygina się w jej stronę, dotyka liścia, po liściu okręca się do łodygi, owija się wokół łodygi, wypuszcza saki do łyka i pobiera z łyka płyn, roślina, na której żyje marnieje. Doktor Consuelo de Moraes z Uniwersytetu Pensylwanii zauważyła, że kanianka nigdy nie wygina się w stronę pustych doniczek, nie zgina się w kierunku sztucznych pomidorów, wybiera żywe. Naukowiec włożyła doniczki z kanianką i pomidorami do 2 pudełek połączonych rurką, kanianka zgięła się w kierunku rurki. Potem naukowiec sporządziła perfumy z pomidora i umieściła waciki z tymi perfumami oraz samym rozpuszczalnikiem obok kanianek, kanianki wygięły się w stronę perfum. Okazało się, że kanianka wyczuwa zapach pomidora, mając do wyboru pomidora i pszenicę wybierze pszenicę, woli też perfumy pomidorowe od tych z pszenicy. Pomidor i pszenica mają związek zapachowy beta myrcen, ale pomidor ma jeszcze 2 ładne dla kanianki związki chemiczne, a pszenica ma odpychający kaniankę octan-3-heksenylu.

Rośliny informują się o zagrożeniu poprzez wydzielanie lotnych związków zapachowych, jak odkryli David Rhoades i Gordon Orions z Uniwersytetu Waszynktońskiego larwa barczatki mniej atakuje wierzby kiedy rosną w grupie. Dodatkowo zdrowe drzewa rosnące obok zarobaczonych były odporne na barczatkę dzięki taninom i fenolom w liściach, samotne drzewa nie miały w liściach tylu tanin i fenoli. Ian Baldwin i Jack Schultz w Dartmouth posadzili 30 centymetrowe siewki topoli i klonu cukrowego w w szczelnych, pleksiglasowych pojemniczkach, jeden pojemnik miał 15 zdrowych drzewek i 15 z uszkodzonymi liśćmi, drugi same zdrowe drzewka. Potem zbadano w liściach wszystkich drzewek obecność tanin, fenoli i innych związków, okazało się, że zranione i zdrowe siewki z jednego pojemnika miały większe stężenie tych związków, a grupa kontrolna nie. W grupie badanej wszystkie liście uszkodzonych siewek, zdrowe i naderwane oraz liście zdrowych siewek miały więcej substancji obronnych, w grupie kontrolnej nie, drzewka nie stykały się korzeniami. Okazało się, że uszkodzenie liści, mechaniczne ugryzienie lub oderwanie powoduje wydzielanie substancji obronnych, wiele substancji jest uwalnianych do powietrza, skąd są rozpoznawane przez inne rośliny i powodują u nich wydzielanie obronnych substancji. Martin Heil z Instytutu Ekologii Chemicznej im. Maksa Plancka w Niemczech i zespołem z Centrum Badań i Zaawansowanych Studiów w Irapuato w Meksyku odkrył, że zaatakowana przez chrząszcze fasola półksiężycowata wydziela w liściach lotne substancje, a w kwiatach więcej nektaru wabiącego jedzące te chrząszcze stawonogi fasola półksiężycowata wydziela. Do badania nad tym zjawiskiem wykorzystano 4 liście, 2 należały do jednej rośliny, jeden był nadgryziony przez chrząszcza, drugi nie, trzeci był od zdrowej fasoli rosnącej obok zarażonej, czwarty od rośliny nie mającej kontaktu z pozostałymi. Przy pomocy chromatografii gazowej z użyciem spektrometru mas zanalizowano wszelkie substancje chemiczne wydzielane przez każdy liść. Zaatakowany przez owady i zdrowy liść jednej rośliny wydzielało to samo, liść zdrowej rośliny rosnącej obok zarażonej wydzielał to samo, ostatni liść miał inny skład, ale kiedy zbadano 4 liście, zarażony i zdrowy z tej samej rośliny, liść z jej sąsiadki i niezależnej roślinki umieszczone na 24 godziny w szczelnych opakowaniach substancje obronne wydzielał tylko liść zarażony. Okazało się, że rośliny, których liście zostały owiane powietrzem wywianym od uszkodzonych liści wydzielały te same lotne substancje, a kwiaty na owiewanej roślinie wydzielały więcej nektaru. Substancje wydzielane przez liście lecą na minimum metr odległości, liście innych roślin mają receptory, z którymi łączą się te zapachy, idą do komórek liścia, gdzie powodują wydzielanie różnych substancji obronnych i ostrzegawczych, płyną wiązkami przewodzącymi do kwiatów, gdzie powodują wydzielanie nektaru. Głównym związkiem wydzielanym przez zarażone owadami liście był jasmonian metylu, a przez bakterie salicylan metylu, salicylan jest pochodną kwasu salicylowego i robią go wszystkie rośliny. Salicylan stymuluje roślinny układ odpornościowy. Zaatakowana przez bakterie i wirusy roślina wydziela kwas salicylowy w miejscu infekcji, naczyniami rozprzestrzenia się po ciele rośliny, w odpowiedzi na niego zdrowe tkanki otaczają miejsce infekcji martwymi komórkami, by nie dopuścić do rozprzestrzenienia się bakterii. Rośliny przekształcają kwas salicylowy w salicynian metylu i odwrotnie. Kwas salicylowy i salicynian wydzielają otworki stomata na liściach

Opiszę teraz metanotrofy na podstawie pracy pt Przemiany metanu w środowiskach torfowych Zofii Stępniewskiej, Weroniki Goraj i Agnieszki Kuźniar z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II, Instytutu Biotechnologii, Katedry Biochemii i Chemii Środowiska na mocy prawa cytatu. Zanim dojdę do opisywania utleniania metanu powiem tylko, że nie tylko torfowiska robią metan, ale dają go też wulkany, trzęsienia Ziemi, naturalne pożary lasów, uskoki, rozkład martwej materii organicznej i procesy trawienne. W przepływie metanu do atmosfery biorą udział rośliny poprzez wchłanianie w strefie włośnikowej metanu i transport poprzez miękisz powietrzny i jego wydalenie przez szparki, metan dostaje się do powietrza przez przepływ wywołany gradientem stężeń między powietrzem zawartym w glebie a atmosferą na drodze osmozy i przez uwolnienie pęcherzyków metanu przez różnice ciśnień, wilgotności i temperatury powstał wskutek zwiększonej wilgotności gleby, deszczu, zraszania. Obecny w przyrodzie metan utleniają metanotrofy, tlenowe baterie gram-ujemne, żyjące w napowietrzonej warstwie gleby, w strefie włośnikowej roślin, w tkankach roślinnych, rośliny mogą być miejscem zamieszkania metanotrofów, pomagają im przez produkcję metanu, transport tlenu do ryzosfery, uwalnianie związków węgla do ryzosfery i poprzez obecność miękiszu powietrznego. Wydzielane przez bakterie związki węgla są pokarmem dla bakterii odpowiedzialnych za metanogenezę, powstały w wyniku ich metabolizmu metan jest pokarmem dla metanotrofów. Miękisz powietrzny, aerenchyma jest w korzeniach i łodygach wielu roślin, rośliny mają też kanały przewietrzające, gdzie obok powietrza są inne gazy pobrane z atmosfery, zawarty w nich metan wykorzystują metanotrofy. Miękisz powietrzny zaopatruje w tlen rośliny rosnące tam, gdzie go mało np. na bagnach. Metanotrofy należą dfo metylotrofów, żyją w gorących źródłach, wodzie morskiej i słodkiej, na bagnach, w glebie, w kopalniach, jaskiniach.

Za utlenianie metanu odpowiada monooksydaza metanowa, która ma 2 formy, obecna w cytozolu sMMO i związaną z błoną komórkową pMMO. sMMO działa kiedy w środowisku jest mało miedzi, bierze udział w biotransformacji i bioremediacji alkanów alifatycznych i aromatycznych, pMMO jest aktywny przy dużym stężeniu miedzi, utlenia alkany mające ponad 5 atomów węgla. Obie monooksygeazy mogą być jednocześnie w komórce. Utlenianie metanu rośnie wraz z temperaturą, badania prowadzono w zakresie 10-30 stopni, a maleje wraz ze wzrostem stężenia metanu przez wyczerpanie tlenu. Najlepsze wyniki dało stężenie 10% metanu w temperaturze 30 st. Metanotrofy są aktywniejsze, żywotniejsze i jest ich więcej kiedy jest więcej roślin, one potrzebują roślin, rośliny stymulują metanotrofię Metantrofy najaktywniejsze są wiosną, latem są aktywne, jesienią spada ich aktywność.

Metanotrofy utleniaja metan do formaldehydu, który wchodzi w szlak seryny, charakterystyczny dla metanotrofów II typu, Alphaproteobacteria lub w szlak rybulozofosforanowy, charakterystyczny dla metanotrofów I typu, Gammaproteobacteria. Utlenianie metanu należy do metylotrofii, czyli wykorzystywania jednowęglowych związków do produkcji związków organicznych budulcowych i energii. W osadach dna morskiego są beztlenowe metanotrofy,

Znając właściwości metanotrofów i wiedząc co im służy możemy zasiać je w kopalniach, które już napowietrzamy, co spowoduje obniżenie zawartości metanu, który stanowi zagrożenie dla górników, a w przyszłości pozwoli przerobić kopalnie na schrony.

Kominy hydrotermalne znajdują się w strefie subdukcji, ryftu, rozchodzenia się kontynentów i palm gorąca na głębokości 1000-4000 m. Kominy powstają w ten sposób, że zimna woda o temperaturze 2 st przenika przez pory w skalne do miejsc, gdzie nagrzewa się od magmy do ponad 400 st, spada jej pH do 2,8, następuje ługowanie metali Fe, Mn, Cu, Li, K, Rb, Ca, Ba. Gorąca woda wypływa porami ponad dno morza, gdzie strumień się ochładza, zawarte w nim pierwiastki osadzają się wokół tworząc czarne, żółte lub białe kominy, powstaje anhydryt, który je wyściela. Anhydryt powstaje przez reakcje wapnia z siarczanami zawartymi w morskiej wodzie. Wytwarza się też chalkopiryt, wokół kominów osadzają się miedź, żelazo i cynk. W pobliżu kominów powstają polimetaliczne rudy siarczkowe z zawartymi w nich metalami miedzi, cynku, żelaza, ołowiu, złota, srebra. Kominy są na głębokości 1000-4000 m. wokół kominów są rudy galeny, pirytu, chalkopiritu, sfalerytu, są krzemiany i siarczany. Najwięcej polimetalicznych rud siarczkowych jest na Pacyfiku, 65% w obrębie grzbietów śródoceanicznych, 12% wzdłuż łuków wulkanicznych, 1% w pobliżu plam ciepła. Najwięcej takich złóż powstaje w miejscach grzbietów oceanicznych, kiedy kontynenty wolno się rozchodzą złoża tworzą się szybko, jest ich dużo, ale są rzadko rozmieszczone, kiedy kontynenty szybko się rozchodzą złoża są zagęszczone, ale jest ich mniej.

Łuki wulkaniczne i baseny załukowe powstają w strefie subdukcji skorupy oceanicznej na konwergentnych granicach płyt tektonicznych, mają one charakterystyczny skład chemiczny skał i wody oraz zmiany w tym składzie kiedy woda przesiąka przez dno i wraca nagrzana, są tu złoża cynku, ołowiu, arsenu, antymonu, złota, srebra, baru, a mogą nie mieć metali, zależy to budowy petrologicznej podłoża, czy ma bazalt, andezyt, reolit, dacyt, od składników magmy i głębokości basenu, gdzie powstają złoża. Łuki wulkaniczne powstają w wyniku konwergencji 2 płyt, są wytworem uwolnionej magmy związanym z subdukcją płyty oceanicznej. Na głębokości 1600 m są złoża SMS,wypływające z czarnych kominów fumarole są kwaśne, są tu chalkopiryt, sfaleryt, baryt, w innym miejscu są sfaleryty, galeny, piryty, baryty, anhydryty, mające dużo złota i miedzi, ale średnie ilości srebra. Baseny załukowe również mają złoża SMS, bazalty, andezyty, dacyty, andezyty bazaltowe, złoto, rubid, pallad, iryd.

W kominach są też wulkanogeniczne rudy siarczkowe VMS, na lądzie są te rudy z czasów archaiku, powstały na granicach konwergencji dywergencji dna oceanu. Mają miedź, cynk, ołów, złoto, srebro, kobalt, nikiel, mangan. Są 3 typy złóż: cypryjskie są obecnie na grzbietach śródoceanicznych i basenach załukowych, mają piryt, chalkopiryt, sfaleryt i chromit, są stadia młodociane, dojrzałe i terminalne, skały to gabro, harzburgit, bazalt, sekwencje ofiolitowe, są na Morzu Śródziemnym, temperatura wody to 300-350 st, dominują miedź i cynk; Kuroko są w dojrzałych lukach wulkanicznych i w basenach załukowych, mają chloryt, kwarc, serycyt, są w stadium embrionalnym, schylkowym i terminalnym, są w Japonii na Fuji, w Australii Tasmanii i w kratonie Pilbarze, woda wypływa w depresji dna, wzdłuz krawędzi ryolitów, dominują miedź, cynk, ołów; Besshi są w młodych lukach wulkanicznych, mają muskowit, piryt, chalkopiryt, sfaleryt, magnetyt, hematyt, są w stadium schyłkowym, skały to bazalty i ryolity, są wokół Japonii, dominuje miedź i kobalt. Są tu wysokie temperatury wody, brak światła, siarczki siarczany oraz ekosystemy oparte na chemosyntezie. I ze względu na nie nie warto eksploatować tamtejszych złóż. Obecnie znamy 500 gatunków tamtejszych zwierząt. Co miesiąc odkrywamy 2 nowe. Podstawą ekosystemu są bakterie termofile metanowe, utleniają one proste związki nieorganiczne i metan, z których robią związki organiczne i energię, bakterie te jedzą inne organizmy, a omułki i rurkoczulkowce żyją z nimi w symbiozie. Inne gatunki to krewetki, wieloszczety i inne pierścienice, ślimaki, małże. Rurkoczułkowce Rifta pachyptila mają domki, czyli chitynowe rurki, w których żyją przytwierdzone do dnia, nie mają układu pokarmowego, bakterie zamieszkują trofosomy, czyli organy, które są schronieniem dla bakterii zdolnym wchłaniać wytworzone przez nie związki organiczne, bakterie zamieszkujące trofosomy wytwarzają pokarm, z którego korzystają rurkoczułkowce. Trofosomy chronią bakterie. Hemoglobina rurkoczułkowców wiąże tlen i siarczki, które pozwala wydalić z organizmów. Małż Caliptogena magnifica jest cudzożywny, ale korzysta też z metabolitów bakterii, podobnie jak krewetka Rimicaris exoculata, która dodatkowo zamiast oczu ma skupione wiele organów ocznych z dużą ilością barwników wzrokowych, dzięki którym widzi w podczerwieni. Bakterie i warunki wokół kominów są podobne do tych, które były w czasach, gdy na Ziemi powstawało życie. Są to tereny cenne dla przyrodników i geologów, mogą dać odpowiedź na pytanie jak powstało życie, pokazać procesy powstawania skał, a każdy obecny tam organizm chce żyć, tak samo jak organizmy powierzchniowe.

Na podstawie pracy Kominy hydrotermalne różnych środowisk geotektonicznych – ekonomiczny zysk czy bogactwo życia? Weroniki Patuły z Wydziału Oceanografii i Geografii z instytutu Oceanografii i dr Ewy Szymczak z Instytutu Oceanografii, Zakładu Geologii Morza - https://tutee.ug.edu.pl/wp-content/uploads/2017/02/6_Kominy-hydrotermalne-r%C3%B3%C5%BCnych-%C5%9Brodowisk-geotektonicznych-%E2%80%93-ekonomiczny-zysk-czy-bogactwo-%C5%BCycia-1.pdf

Nie tylko psy i koty, ale zwierzęta gospodarskie też są mądre, kochające i rozumne.

Świnie lubią się bawić, są w stanie nauczyć się grać w gry wideo, podobnie jak my lubią robić to co sprawia im przyjemność, świnie łatwo okazują emocje i komunikują swoje nastroje, potrafią zaprzyjaźnić się z innymi świniami oraz innymi gatunkami zwierząt i ludzi. Świnie lubią nowości, poznawanie nowych rzeczy, lubią kiedy coś się dzieje, każda ma własną osobowość, są świnki spokojne, złośliwe, żywiołowe, przytulne i skłonne do zabawy. Świnie są empatyczne, potrafią rozpoznawać i odczuwać emocje innych świń, uczą się od nich zachowań i reagują jak inne świnie w stadzie [https://www.otwarteklatki.pl/blog/6-rzeczy-ktorych-nie-wiesz-o-swiniach]. W czasie snu świnie się przytulają, lubią się bawić, opalać, maja swój język, przyjaciół, matki nadają prosiętom imiona, mruczą im w czasie karmienia. Świnie dobrze orientują się w terenie i zapamiętują drogę do domu, nie brudzą miejsc, w których jedzą i śpią, świnie rzadko bywają agresywne, przeważnie w czasie obrony dzieci przez mamę. Dzięki tarczy ryjkowej, czyli chrząstce na końcu pyszczka połączonej z mięśniami maja elastyczny ryjek, świnie mają dobry węch i mogą grzebać ryjkiem w ziemi, dlatego poszukują trufli, mają 15000 kubków smakowych, biegają 11 mil/ha, są na każdym kontynencie oprócz Antarktydy, jest 2 mln gatunków świń, piją 14 l wody na dobę, taplanie w wodzie i błocie służy termoregulacji, świnie są wszystkożerne, uczą się sztuczek, korzystania z kuwety i chodzenia na smyczy, to dobrzy przyjaciele i zwierzęta towarzyszące [https://www.topagrar.pl/articles/aktualnosci-branzowe-swinie/25-ciekawostek-o-swiniach/]

Kozy wg badań naukowców z Queen Mary University w Londynie opublikowanych w Biology Letters kozy są takimi samymi przyjaciółmi jak psy i koty, maja dobrą pamięć, są ciekawskie, szybko się uczą, przystosowują się do nowych warunków, nawiązują kontakt z ludźmi, kiedy nie mogą sobie z czymś poradzić patrzą na swojego człowieka, żeby im pomógł. Po przebadaniu 34 kóz z Butercups Sanctuary of Goats, że kozy uczą się zdejmować pokrywki i wykonywać inne zadania, a kiedy nie mogą sobie poradzić patrzą na ludzi i wiedzą kiedy my je widzimy a kiedy nie, gdy jesteśmy odwróceni do kozy przodem ona patrzy na nas dłużej. Lubiące głaskanie kozy to dobrzy przyjaciele dla dzieci [https://epochtimes.pl/kozy-inteligencja-dorownuja-psom-i-jak-domowi-pupile-moga-zaprzyjaznic-sie-z-czlowiekiem/]

Serce kozy bije 70-130 razy na minutę, ma czterokomorowy żołądek służący do trawienia celulozy, oddzielone od stada chorują na depresję, dojrzewają w wieku 7-10 miesięcy, źle prowadzone chorują na pasożyty i choroby zakaźne, lubią odkrywać nowe rzeczy, kozy jedzą rośliny, głównie trawę, ale górskie jedzą też mchy i zioła, jest 200 ras kóz domowych, nigeryjska koza karłowata waży 9 kg, mleko kozie to najpopularniejsze mleko do picia, kozy dawały mleko podczas długich rejsów na statkach, kozy nie lubią być mokre, w deszcz szukają schronienia, w naturze żyją 8-12 lat, w niewoli 15, koza rodzi 1-6 dzieci, ale 4-6 koźląt w jednej ciąży zdarza się rzadko, kozy są społeczne, żyją w 20 osobnikowych stadach, mają prostokątne źrenice ich kąt widzenia to 320-340 st, mogą wchodzić na drzewa, na Ziemi jest 450 mln kóz, są spokrewnione z antylopami i krowami, więcej tłuszczu odkładają wokół narządów niż pod skórą w przeciwieństwie do owiec i bydła, mają 24 trzonowce i 8 siekaczy, w górnej szczęce nie maja zębów, jest 210 ras kóz, młode rodzą się z rogami lub bez, 11000 lat temu na Bliskim Wschodzie udomowiono kozy, udomowienie kóz dało początek rolnictwu, górskie żyją na wysokości 1000-5000 m w USA, kozy górskie ważą 57-82 kg, mają 124-178 cm długości, ich rogi mają 20-30 cm, są to jedne z najczystszych zwierząt, jedzą tylko określony pokarm, kozły i łanie maja rogi [https://fajnepodroze.pl/kozy-informacje-ciekawostki-fakty/]

Krowy żyją 18-22 lata, na litr mleka wybija 5 l wody, wytwarza 150 l śliny na dobę, za całe życie krowa daje mleko na 200000 szklanek, krowa śpi 7 godzin na dobę, je przez 8 godzin, krowy ustawiają się w linii północ-południe zgodnie z polem magnetycznym Ziemi, krowy znają swoje imię, mają dobra orientacje w terenie, rozpoznają swoich ludzi, wytwarzają 6-25 l moczu dziennie, w Indiach krowi mocz jest stosowany jako lekarstwo do smarowania, picia i kąpieli, hinduscy kolejarze krowim łajnem uszczelniali lokomotywy parowe, jedna krowa robi 10 t łajna rocznie, czyli robi dużo nawozu, w Indiach krowie odchody są palone jako źródło prądu, łajno z fermy mogłoby zasilić maleńka elektrownię, odcisk krowiego nosa jest indywidualny jak nasz odcisk palca, krowa wejdzie po schodach tylko do góry, krowy uczą się od siebie, odczuwają empatie, współczucie, przywiązują się do członków stada, mają silne więzi rodzinne, krowy uczą się od siebie, krowy bawią się piłką, wypuszczone na zewnątrz bawią się, skaczą i cieszą jak psy, krowy mają doby słuch, denerwują je wysokie i niskie dźwięki niesłyszalne dla ludzi, byk wyczuwa węchem zbliżającą się za kilka dni ruję samicy, 50% informacji dociera do krów przez wzrok, są dalekowidzami, drapieżniki widzą już na horyzoncie, po urodzeniu mama liże cielaczka, co pobudza jego serce i krążenie do pracy, po 15 minutach od urodzenia cielak wstaje, 30 minutach próbuje ssać mleko, krowy oswojono w Indiach i Mezopotamii 8000 lat temu, najstarsza żyjąca krowa, Big Berta, urodziła się w Irlandii 17 marca 1945 r i żyła 49 lat i 9 miesięcy, krową nazywamy też samicę walenia [https://sadurski.com/krowa-ciekawostki-o-krowach/] Krowy potrafią nauczyć się posługiwać dźwignią obsługująca kran, rozpoznają nastroje innych krów, mają sympatie i antypatie i różne charaktery, są odważne i nieśmiałe osobniki. Babcia usnęła w polu, gdzie wyprowadziła krowę na paszenie. Krowa obudziła Babcię trącając pyskiem w głowę.

Owce mają pole widzenia równe 300 stopni, nie muszą odwracać głowy, by zobaczyć co jest z tyłu,najwięcej owiec jest w Chinach, dzikie mają wełnę, pod nią podszycie, z którego u domowych owiec powstało runo, na świecie jest miliard owiec, udomowiono je 10 lat temu w Azji Środkowej, ludzie przędą wełnę od 3500 lat p. n. e. Matki bardzo kochają jagnięta i rozpoznają ich głos z dużej odległości, owca rodzi 1-3 jagnięta, górna szczęka owcy nie ma zębów, runo strzyżemy raz w roku, w maju, jagnięta chodzą po kilku minutach od urodzenia, przez 4-6 miesięcy są przy mamie, owce jedzą trawę, dzikie są większe od domowych i maja większe rogi, największa owca domowa ma 1,2 m, owce potrafią myśleć i rozwiązywać problemy, dorosła owca waży 35-180 kg, owce mają 24 trzonowce i 8 siekaczy, owce hodowane były w czasach Biblijnych, chore owce leczą się jedząc dane rośliny, używają ziołolecznictwa i to działa, mają czterokomorowe żołądki, owce rozpoznają 50 twarzy innych owiec i pamiętają je przez 2 lata od spotkania, wydają różne dźwięki zależnie od nastroju, głosem pokazują emocje, Oprócz trawy jedzą zioła i nasiona, na ziemi jest 900 ras owiec, owce lubią być w stadzie, razem szukają nowych pastwisk, owce czują emocje, przyjaźnią się ze sob, razem bronią się, pocieszają wzajemnie, bawią się, opłakują przyjaciół [https://fajnepodroze.pl/owce-ciekawostki/]. Owce rozpoznają emocje owiec, innych zwierząt i ludzi na podstawie mimiki, ruchów i położenia uszu, owce boją się obcych, izolacja od stada powoduje u nich stres, u owiec pamięć twarzy powstaje w tej samej części mózgu co ludzka pamięć, owce są wrażliwe, delikatne, lubią zabawę, są takie co lubią głaskanie [https://www.otwarteklatki.pl/blog/6-niezwyklych-faktow-na-temat-jagniat-i-owiec]

Kury są myślące. Lori Marino zajmująca się badaniami psychologicznymi zbadała kury i wykazała, że potrafią wyciągać wnioski, ich stada mają hierarchię, kury mają kolejność dziobania zależnie od miejsca w stadzie, już nowo wyklute pisklęta potrafią określić ilość osobników, ziaren i innych rzeczy, kury pamiętają tor lotu piłki przez 180 sekund kiedy ją widzą i minutę, kiedy jej nie widzą, kury kontrolują swoje zachowanie, by uzyskać korzyść, mają tez swój język, wydają 24 dźwięki określające emocje, potencjalne zagrożenia i stany, w których kura się znajduje, komunikują się też niewerbalnie, kury mają swoje charaktery, czują emocje, matki uczą dzieci określonych zachowań, pisklęta przejmują zachowania mam, kury rozumieją cykle występujące w przyrodzie i na ich podstawie przewidują wydarzenia np. znają godziny karmienia, otwierania kurnika, zamykania go itd. Badania te opublikowano w piśmie Animal Cognition [https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C412615%2Cod-kur-mozemy-sie-wiele-nauczyc.html] Już po dwóch dniach życia pisklęta rozróżniają i rozumieją ciągi przyczynowo-skutkowe, od mam uczą się zasad i rozróżniania jadalnych ziaren od trujących, kury widzą więcej kolorów niż my, widzą ultrafiolet i rozpoznają świt wcześniej od nas, kury śnią, ich mózgi wykazują fazę REM, kura w czasie godów analizuje wygląd i ruchy koguta, kury skaczą wysoko i biegają 10 km/ha, kurzy język określa różne stany jak dostęp do jedzenia, zagrożenie z ziemi, powietrza itd., kury rozróżniają i zapamiętują 100 twarzy ludzi i zwierząt, kurczęta kąpiąc się w pisaku usuwają pasożyty, kury opiekują się młodymi i bronią ich [https://blog.viva.org.pl/2016/04/04/10-zaskakujacych-faktow-o-kurach/] Kura gdacze do swoich i obraca je 50 razy dziennie by je ogrzać, kogut wykonuje taniec godowy, kura ocenia kolor i rozmiar grzebienia, im jaśniejszy i większy tym lepiej, dzikie kury znoszą 10-15 jaj rocznie, w stadzie kury mają swoje sympatie i antypatie, koguty otaczają ulubione kury skrzydłami przed deszczem i dzielą się z nimi jedzeniem, serce kur bije 220-360 razy na minutę, na Ziemi jest 25 mld kur, kura to najliczniejszy ptak, znajdując jedzenie kura woła najpierw swoje przyjaciółki, kurczęta wiedzą, że przedmioty, których nie widzą istnieją dalej, pisklęta piszczą do siebie, kury okazują językiem emocje [https://www.otwarteklatki.pl/blog/20-ciekawostek-o-kurach]

Kaczki migrują na wysokościach 60-1200 m, jedzą trawę, rośliny wodne, owady, nasiona, owoce, ryby, skorupiaki, potrafią polecieć na 6000 m, ich stopy nie są unerwione ani nie mają naczyń krwionośnych jak nasze paznokcie, składanie jaj zależy od dostępu światła dziennego, kaczęta do 10 dnia życia przebywają w stadzie i blisko mamy, kaczki są czujne, każe stado ma strażniczki, które śpią z jedną półkulą mózgu czynną i jednym okiem otwartym, potem zmieniają półkulę, samiec krzyżówki ma szare skrzydła, brzuch i zieloną głowę, samica jest brązowa, w czasie pierzenia nie mogą latać i są bezbronne, kaczki widzą w kolorach, mają 3 powieki, co roku samice szukają najsilniejszego i najsprawniejszego ojca dla swoich dzieci, w czasie godów są monogamiczne, krzyżówka to najpopularniejszy gatunek kaczki, pisklęta maja otwarte oczy i puch, mogą same zdobywać pokarm, podczas niekorzystnych warunków pogodowych kaczki mogą masowo uciekać, kaczki przebywają w pobliżu wody, należą do ptactwa wodnego, ich pole widzenia ma 340 stopni, widzą tak samo dobrze z bliska i daleka, żyją do 20 lat, ich pióra są nieprzemakalne, puch zawsze pozostaje suchy, ptaki żyją przy wodach słodkich i słonych wszędzie oprócz Antarktydy, zjadają też kamyki, żwir i piasek, który w żołądkach rozciera pokarm [https://fajnepodroze.pl/kaczki/] Kaczki żyją w stadach, przywiązują się do swojej grupy, źle się czują pojedynczo, zawsze śpią razem w stadzie, żerują samodzielnie, kaczki czyszczą swoje pióra i gniazda [https://myanimals.com/pl/zwierzeta/udomowione-kaczki-towarzyszki/]Gęsi są mądre, wrażliwe, prorodzinne, żyją w stadach rodzinnych, są bardzie przywiązane do swoich krewnych, gęsi są monogamiczne, łączą się w pary na całe życie, kiedy samica wysiaduje jaja, puch z jej ciała wyściela gniazdo, ona wyściela samiec obserwuje okolicę, w razie zagrożenia mówi jej, by po cichu się schowała, przez dwa pierwsze dni życia pisklęta wcierają w puch wydzielinę kuprową, która daje puchowi wodoszczelność, potem uzupełniają wydzielinę, zagrożone gęsi odlatują z wody, zima łączą się w większe stada i szukają niezamarzających wód, w dzień gęsi jedzą w nocy śpią na wodzie, pisklęta uczą się topografii okolicy, miejsc żerowisk, trasy wędrówek i unikania zagrożeń, starsze gęsi mówią im o tym wszystkim wydając określone dźwięki [https://www.werandacountry.pl/weranda-country-nr-62011/skrzydlata-inteligencja]

Indyki mają narząd proventriculus, gdzie przed wejściem do żołądka pokarm jest zmiękczany przez kwas solny, w żołądku silne mięśnie rozdrabniają pokarm, indyki wydają różne dźwięki, ich samce siedząc na gałęziach drzew wołają samice i ostrzegają inne samce, indyki śpią na gałęziach drzew dla obrony przed drapieżnikami, samce i samice maja korale i kominy, czyli narośle na dziobie, samice wolą samce z większymi kominami, kominy samic są mniejsze, indyki widzą ultrafiolet i więcej kolorów niż ludzie, ich kąt widzenia to 270 stopni, biegają do 40 km/ha, indyki orientują się w terenie na podstawie wzroku i słuchu, rozpoznają charakterystyczne dźwięki dla danego miejsca, mogą też planować swoje zachowanie [https://bestglitz.com/poland/fakty-o-indykach-oplat/] Samice budują gniazda wyścielając je z roślinami, w przyrodzie mają 1 lęg rocznie, zależnie od regionu okres rozrodczy trwa od stycznia do maja, samica składa 4-20 jaj, wysiaduje je 25-30 dni, pisklęta zostają w gnieździe przez 24 godziny, indyk je nasiona, owoce, korzenie, liście, zjada też bezkręgowce i drobne kręgowce [https://www.ekologia.pl/wiedza/zwierzeta/indyk-zwyczajny] Indyki kąpią się w piasku by wyczyścić pióra z pasożytów

Generalnie dotąd nie wierzyłam w życie poza Ziemią a wszelkie historie na ten temat traktowałam jako rozrywkę. Nie wierzę w kolonizację Marsa, ale dopuszczam możliwość spacerku po Wenus. Właśnie na Wenus skupię się w tym wpisie. Kiedy pisałam o tym dlaczego Jutrzenka jest bardziej przyjazna życiu od Marsa nie wiedziałam o tym co Profesor Leonid Ksanfomality znalazł na zdjęciach z sond kosmicznych Wenera, po prostu wcześniej nie interesowałam się takimi rzeczami, a szukając materiałów o Wenus znalazłam coś ciekawego.

Profesor Leonid Ksanfomality był doktorem nauk fizycznych i matematycznych, pracował w Instytucie Badań Kosmicznych Rosyjskiej Akademii Nauk, pracował tam podczas wystrzelenia przez Związek Radziecki sond kosmicznych, które zbadały powierzchnię Wenus. ZSRR wysłał kilkanaście sond kosmicznych, z których kilka dotarło do określonych celów, w tym na Wenus. Sondy zwane Wenera, czyli Wenus wylądowały w październiku 1975 roku-22 października wylądowała Wenera-9 i 25 października Wenera-10, 21 grudnia 1978 r wylądowała Wenera-11, 25 grudnia 1978 wylądowała Wenera12, wszystkie one miały sprawne kamery, 1 marca 1982 wylądowały jednocześnie w odległości 1000 km od siebie sondy Wenera-13 i Wenera-14, które miały lepsze kamery. Obrazy z kamer poprawiono w latach 2003 i 2006 przy pomocy programów graficznych, a najlepszą jakość uzyskano w 2011 roku. Wtedy zauważono na nagraniach ruchome obiekty.

Profesor Ksanfomality uznał, że są to organizmy żywe, które mieszkają na Wenus. Jak wyglądały dane organizmy? Rozróżniono sowę, czyli kamień, który mnie osobiście kojarzy się z kambryjskimi lub prekambryjskimi organizmami. Rosjanie nazwali t\kamień sową, ja wyróżniam głowę, tułów i odwłok. Naukowcy znaleźli także ślad krwi tego organizmu, prawdopodobnie uszkodzonego przez sondę (ode mnie: człowiek wszędzie wlezie i wszystko zniszczy). Kolejny obiekt sfotografowany na Wenus to skorpionopodobny organizm, który pojawił się w okolicy sony i fragmentu osłony, która przykrywała obiektyw w kosmosie (skorpion i osłona to dwa różne obiekty, nawet ja to widzę). Skorpion wynurzył się z pyłu obok sondy. Wykazano, że wenusjańskie organizmy poruszają się z prędkością 4-6 cm/min jak nasze ślimaki. NASa tłumaczyła ruch obiektów przegrzaniem kamery, ale gdyby chodziło o przegrzanie kamery to każdy przedmiot na nagraniu zmieniłby swoje położenie, a nie tylko pojedyncze przedmioty poruszające się w określonych kierunkach. Bardziej realistycznie rozwiązanie jest takie, że miejscowe kamyki, którym erozja wietrzna nadała odpowiednie kształty jak nasze grzyby skalne zostały poruszone wiatrem. Jak kamień o długości pół metra jak dana sowa może przenieść wiatr? Na Wenus atmosfera ma gęstość 95 naszych atmosfer, tak gęste powietrze może poruszać dużymi i ciężkimi przedmiotami, szczególnie, że na Wenus wieją silne wiatry, które wyrównują temperaturę między nasłonecznioną i zacienioną półkulą poprzez przenoszenie cząsteczek gazu. Rosyjscy naukowcy wytłumaczyli ruch organizmów z jednej strony, tym, że z drugiej mogły uciec na dźwięk i widok sond, jako, że były powolne zostały przysypane z jednej strony i te jak skorpion wydostawały się spod pyłu. Ale żwir i pył mogły przysypać większe kamienie, które odsłonił wiatr lub usunięcie drobnego materiału

Naukowcy zauważyli na filmach spadający śnieg, który rozmarzał i moczył glebę. Na Wenus jest ciśnienie jak na dnie oceanu, dzięki takiemu ciśnieniu woda w kominach hydrotermalnych może mieć 500 st, czyli tyle ile powietrze na Wenus. To, że przy normalnym ciśnieniu ok. 1000 hPa woda paruje w 100 stopniach, nie znaczy, że w 90 razy większym ciśnieniu nie może się skroplić. Co ciekawe skorpion pojawił się po deszczu, więc może wyszedł się napić. Wg naukowców na Wenus może istnieć fotosynteza, mimo iż do powierzchni planety dociera mało światła, to w lasach równikowych do dnia lasu dociera 1% światła słonecznego, w naszych lasach 3%, a rośliny tam rosną [https://icr.su/rus/onckm/nauchnye-otkrytiya/poiski-vnezemnoy-zhizni/02.php].

Pierwszy okaz wenusjańskiego organizmu pojawił się w 75 r na zdjęciu z sondy Wenera-9. Organizm przypomina siedzącego ptaka z ogonem, naukowcy nazwali go dziwnym kamieniem na nóżce z zaokrągloną głową. Kolejnym organizmem był 30-centymetrowy dysk zakończony wiechą, po ponad godzinie na dysku pojawił się łuk, potem dysk zmienił się w jodełkę, od której oderwały się V-kształtne obiekty, które oblazły podstawę telefotometru, potem znowu zbiły się dysk, pewnie rój jakiś organizmów pod wpływem lądowania sondy zbił się w kulę, a kiedy organizmy poczuły się bezpieczne sprawdził co się dzieje. Pszczoły też zbijają się w kulę. Ale mogła to być fatamorgana spowodowana drganiem gorącego gazu atmosferycznego. Miernik do badań gleby pokryła czarna klapa, kiedy stożek sprawdzający wytrzymałość gleby wbił się w nią, owinęła się wokół czarna klapa, mógł to być cień, ale co go rzuciło? Mnie czarna klapa kojarzy się z kolonią mrówek, która obłazi intruza. Wenera-13 nagrała jeszcze skorpionopodobny organizm wychodzący spod ziemi. Prawdopodobnie rozsypana przez sondę ziemia przysypała go i dopiero spod niej wyszedł lub wyszedł do padającego deszczu. Naukowcy z Rosyjskiej Akademii Nauk zaprzeczyli, żeby coś odpadło od kamer, gdyby tak było zostałyby zniszczone kamery. [https://icr.su/rus/onckm/nauchnye-otkrytiya/poiski-vnezemnoy-zhizni/].

Autorzy powyższego tekstu pisali o polimerach wytrzymujących 1000 stopni, ich przeciwnicy sugerowali, że dane polimery wytrzymują tylko krótki czas w takich temperaturach, fakty są takie, że jest różnica między samym polimerem a między organizmem żywym, najmniejszą jednostką życia jest komórka i dopiero komórka może reagować na czynniki środowiska i dopasowywać się do nich. Organizmy ukazane na zdjęciach mają od kilkunastu do kilkudziesięciu cm, są wielokomórkowe, takie organizmy potrafią zachować wewnątrz ciała optymalne środowisko, jednym z takich czynników jest stałocieplność, dzięki, której kowale wytapiający metale oraz produkujący narzędzia i broń zachowywali temperaturę wewnątrz ciał 37,6. Organizmy wenusjańskie muszą po prostu zachowywać niższe temperatury w ciele. Wenusjańskie organizmy mogą mieć azbestowe pancerzyki, w końcu skoro u nas Syringammina fragilissimaprodukuje beton, dlaczego nie mogą robić azbestu, azbest jest minerałem. Pomoc w utrzymaniu stałej temperatury może też gromadzenie się jak w przypadku kolonii zwanej dyskiem, wtedy wyeksponowane zostają organizmy na brzegach dysku, im bardziej w środku tym chłodniej, osobniki w kolonii zmieniają się jak ptaki w kluczu. Organizmy mogą żyć pod ziemią jak skorpion.

Naukowcy znaleźli na zdjęciach roślinę z czterema liśćmi i pąkiem na łodydze, czy to wgłębienie w skale spowodowane erozją czy osiadły organizm. Na Wenus mogą żyć fotosyntetyki, ale rośliny byłyby sukulentami gromadzącymi wodę z pary jak kaktusy Eulychnia pobierają wodę z mgły. Rośliny z Wenus byłyby małe, sądząc po ilości tlenu w atmosferze liczba organizmów fotosyntetyzujących na Wenus jest mała. Jak sama doszłam tam bardziej prawdopodobne są ekosystemy oparte na chemosyntezie, świadczy o tym brak innych gazów wulkanicznych od CO2, mała ilość wody, woda powstaje w wyniku spalania glukozy i ciał ketonowych, my też ją wytwarzamy, organizmy z Wenus muszą wytwarzać jej sobie o wiele więcej, niczym bakterie rozkładające ropę naftową oraz znacznie mniej wydalać, dlatego tak jej mało. Znaleziono tam również grzybowate twory, które mogłyby być formą fotosyntetyków. Znaleziono też obiekt przypominający jaszczurkę amisadę. Amisady żyją tylko na Ziemi. to mógł być kamyk lub jakiś podobny organizm.

Pamiętajmy o kominach hydrotermalnych, gdzie woda nagrzewa się od magmy do 500 stopni i pozostaje ciekła dzięki ciśnieniu, gdzie są ekosystemy oparte na chemosyntezie, gdzie podstawą reakcji redox są gazy wydobywające się z tych kominów. Tam termofilne bakterie metanowe utleniają metan, by wytworzyć związki organiczne, są tam omułki, rurkoczułkowce, małże, ślimaki, krewetki, wieloszczety,

Raz piszę jakby było życie na Wenus, raz nie. Nie wiemy co tam jest, dlatego, że nikt tam dotąd nie poleciał. Wenus jest ciekawsza i przyjaźniejsza od Marsa, ale jeśli naprawdę jest tam życie to lepiej zostawić je samemu sobie. Brak ingerencji w obcy ekosystem to najlepsze co możemy dla niego zrobić. Wracając do opadu na Wenus, mogła to być woda utrzymana w stanie ciekłym lub nadkrytycznym dzięki ciśnieniu albo opad z wulkanu, który przywiał wiatr.