biologia i ochrona przyrody

Na podstawie Atlasu Rośliny Sudetów Jerzego Fabiszewskiego Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1971 r

Wietlica alpejska, rodzina paprotkowate roślina górska, osiąga 1,5 m wysokości, podziemne kłącze zimozielone liście podwójnie i potrójnie pierzaste, ogonki owłosione, zarodnie na spodzie liścia zebrane w brunatne kupki, z dojrzałych zarodni wysypują się zarodniki, są liczne, rozwijają się z nich gametofity z rodniami i pleniami, po zapłodnieniu jest sporofit, czyli paprotka, niżej rośnie wietlica samicza, jest mniejsza i zarodnie otaczają zawijki

Paprotnik kolczysty rodzina paprotkowate z kłącza wyrastają podwójnie pierzaste liście, odcinki 2 rzędu są piłkowane i skierowane do góry, ogonki mają brunatne łuski, w nerwach są okrągławe kupki, otaczają je brunatne zawijki, ścianki zarodni są cienkościenne, jest pierścień grubościennych komórek, cienkościenne szybko wysychają, otwierają pierścień, wysypują zarodniki, roślina pospolita w Sudetach w cienistych lasach bukowych i bukowo-jodłowych, paprotnik Brauna żyje tylko w buczynach pod Śnieżnikiem, jego listki 2 rzędu są prostopadłe do listków 1 rzędu i maja króciutki ogonek

zmienka górska, rodzina paprotkowate obwodowe liście asymilujące, środkowe zarodnionośne, liście mają długie ogonki, są kilkukrotnie pierzaste, zarodnie są na końcach nerwów, otoczone zwiniętym liściem, kiedy się odwija to wysypują się zarodniki, najrzadsza paproć w Polsce, rośnie tylko w Karkonoszach na piargu

Zanokcica północna, rodzina paprotkowate naskalna paproć ma brunatne długie ogonki podzielone na odcinki, podługowate kupki zarodnie przylegają do nerwu z jednej lub z obu stron, rośnie w europejskich górach, porasta niedostępne dla innych roślin miejsca

Podrzeń żebrowiec, rodzina paprotkowate tworzy kępki, liście płonne, trofofile są w rozecie, ich podługowate odcinki tworzą grzebień, liście zarodnionośne, sporofile wyrastają ze środka rozety, maja mnie odcinków, są węższe, opadają na zimę, kupki są po obu stronach nerwu, każda kupka ma otwartą ku środkowi brązową zawijkę, rośnie w cienistych lasach świerkowych, rzadziej w piętrze kosówki, najrzadziej na niżu

Skrzyp olbrzymi, rodzina skrzypowate wiosną tworzy bezzieleniowe, nierozgałęzione pędy, liście wąskie, długie w okółkach, na szczytach pędów są kłosy zarodnionośne, listki maja kształt 6-krotnej tarczki, zarodnie mają 4 wstęgi, które w wilgotnym powietrzu owijają się wokół zarodnika, odchylają w suchym, ciśnienie wyrzuca zarodniki, pędy płodne zanikają, rozwijają się płonne, są zielone, rozgałęzione, igiełkowate liście są w okółkach, skrzypy maja przedrośla męskie i żeńskie w postaci przylegających chwytnikami do ziemi kępek, chwytniki są nitkowate, skrzyp jest częsty na pogórzu i w reglu dolnym

Widłak wroniec, rodzina widłakowate nie ma kłącza tylko tworzy nadziemne kępki, pędy są widlasto rozgałęzione na gałązki jednego wzrostu, mają szpilkowate, całobrzegie lub piłkowane liście, w górnej części pędu w kątach liści są nerkowate zarodnie, zarodniki kiełkują wolno w bulwkowate przedrośla, po kilku latach wydają rodnie i plemni, rośnie w cienistych lasach, wśród skał i w reglu górnym Karkonoszy

Widłak alpejski, rodzina widłakowate pęd główny pełzający z korzonkami, gałązki rozgałęzione, tworzą niskie kępki, gałązki bez kłosów zarodnionośnych są okrągłe, z kłosami czterokanciaste, zaostrzone liście są z jednej strony wypukłe, przylegają do pędów dachówkowato, kłosy są na szczytach gałązek, nie mają szypułek, nerkowate zarodnie są pod ostrymi liśćmi, rośnie w Karkonoszach ponad linią lasu, wysokogórski i arktyczny skrzyp

cis pospolity, rodzina cisowate cis rośnie wolno, żyje długo, ma postać drzewa lub krzewu, igły są płaskie, krótkoogonkowe, wierzchem ciemnozielone, spodem jasnozielone, kora szarowiśniowa, pień nisko rozgałęziony, dwupienny, kwiaty męskie to okrągłe, żółte pączki, żeńskie to zalążki na krótkopędach, czarne nasiona mają czerwone osnówki, najwięcej go w Górach Kaczawskich i Bardzkich

Jodła pospolita, rodzina sosnowate coraz jej mniej ze względu na rabunkową gospodarkę leśną, jej średnica osiąga 1,5 m, kora jest gładka, szarozielona, korona stożkowata, płaskie igły zwężone w króciutki ogonek leżący na poduszeczce, jodła ma 2 równoległe, podłużne pasy wosku, kwitnie od kwietnia do maja, kwiat męskie są z pręcików z dwoma woreczkami pyłkowymi, pręciki są łuseczkowate zebrane w szyszeczki, kwiaty żeńskie są jajowate, mają po 2 purpurowe zalążki w dole łuseczek nasiennych, mają łuski okrywowe, szyszki idą do góry, jak nasionka dojrzewają, łuski opadają i zostaje oś, u nas jest jej północno-wschodnia granica, w Sudetach są w dolnym reglu, najmniej zniszczone lasy bukowo-świerkowe są w Górach Bardzkich, Sowich i koło Nowej Morawy i Kamnicy

Kosodrzewina, rodzina sosnowate, sosna górska rośnie tylko w Karkonoszach, krzew dorasta do 3 m, gałęzie wzniesione lub płożące, wyginają się pod ciężarem śniegu, ale nie łamią, sosna tworzy darnie splątane ze sobą, osłania ziemię przed erozją, ma po dwie igły na krótkopędach, najpierw niebieskozielone, potem ciemnozielone, co 2-3 lata w czerwcu kwitnie, kwiaty męskie są żółte, jajowate, maja wiele kwiatów otoczonych łuseczkami, są w dole pędu, żeńskie są pod pączkiem szczytowym, są okrągławe, czerwonobrązowe, mają łuseczki z zalążkami u nasady, szyszki dojrzewają 3 lata, są jasno brązowe, wokół wyrostków na łuskach mają czarne obwódki, występuje głównie w Karkonoszach i Górach Izerskich, podobna sosna błotna rośnie na torfowiskach, ma pokrój drzewiasty i niesymetryczne szyszki z szypułką nie na środku

Brzoza karłowata, rodzina brzozowate niski krzew o omszonych młodych pędach, gałęzie są wzniesione łukowato, liście drobne, łuskowate, okrągławe, kwiaty zebrane w jednopłciowe kotki, kwiat męski to 2 pręciki z łuseczkowatym listeczkiem, pręciki są dwudzielne, następna łuska otacza po 3 kwiaty, kotki męskie zwisają, żeńskie nie zwisają, mają 3 słupki otoczone łuseczką zbudowaną z 3 zrośniętych części, po zapłodnieniu powstają 3 orzeszki ze skórzastym skrzydełkiem, brzoza żyje na torfowiskach, pochodzi z dalekiej Północy, jest w rezerwacie Topielisko koło Dusznik, rosła w epoce lodowcowej, w kotłach polodowcowych Karkonoszy rośnie brzoza karpacka o romboidalnych liściach, dorasta do 6 m

wierzba lapońska, rodzina wierzbowate niski szary krzew do 2 m, liście spodem jasno kutnerowate, górą zielone, owłosione, roślina dwupienna, kwitnie od czerwca do lipca, kwiaty zebrane w kotki, męska jest owalna zbudowana z wielu listeczków, każdy ma u podstawy 2 pręciki i gruczołek miodnikowy, żeńska jest walcowata ma listeczki ze słupkami, na listeczek przypada 1 owłosiony słupek z 2 znamionami, u jego nasady jest gruczołek miodnikowy, liście są języczkowate, krótkoogonkowe, roślina tundrowa, rośnie na torfowiskach, w górach Izerskich i Karkonoszach na torfowiskach wysokogórskich i wokół wód źródliskowych, na brzegach kotłów tworzy zarośla między kosówką

Szczaw alpejski, rodzina rdestowate w pobliżu osad i schronisk, duże, okrągławe, karbowane blaszki liściowe długoogonkowych liści, mogą mieć 30 cm średnicy, łodygi są żeberkowane, kwiaty od czerwca do sierpnia mają długie szypułki, 6 działek w 2 okółkach, 6 pręcików otacza słupek z 3 szyjkami i zalążniami, wewnętrzne listki okwiatu wydłużają się i otaczają żółtobrązowy orzeszek, rośnie w pobliżu nawożonych miejsc obok ludzi

Pełnik europejski, rodzina jaskrowate wiosenny kwiat łąkowy, ma dłoniaste, piłkowane liście z romboidalnych odcinków, są łodygowe, na szczycie pędu jest kwiat, żółty, ma 8-12 działek, 5-10m płatków zmienionych w miodniki, pełne kwiaty mają więcej działek, pręciki i słupki są w kwiecie, owoc to mieszek, ma dzióbek z szyjki słupka, nasiona są czarne, jest w całych Sudetach, najwięcej go w Sudetach Środkowych i Wschodnich, masowo występuje koło Dusznik, Ludwikowic i Lewina

tojad mocny, jaskrowate duża roślina, rozwija się z bulwiastego kłącza, dłoniaste liście, odcinki łatkowane, ciemnoniebieskie kwiaty zebrane w grona, kielich ma 5 działek, górna działka tworzy hełm, pod nim są 4 działki, korona jest w kielichu są jeszcze 2 miodniki z przekształconych płatków, wiele pręcików otacza 3-5 słupków, kwiaty zapylają trzmiele długopyszczkowe, kwitną w lipcu, owoce to wydłużone mieszki, nasiona maja skrzydełka, rośnie przy strumieniach i źródłach, w Karkonoszach i na Śnieżniku, wyżej w górach rośnie tojad smukły, ma dłuższy hełm, nasiona nie mają skrzydełek.

Sasanka alpejska, jaskrowate ma 3 liście łodygowe z ogonkami i odziomkowe bez ogonków wyrastające z kłącza, liście są trójdzielne, dłoniaste, ząbkowane, purpurowo nabiegłe, łodyga owłosiona, w maju i czerwcu wydaje duże kwiaty z 6 działkami, każda łodyżka jest nabiegła purpurowo i zakończona 1 kwiatem, kwiat jest górą biały, dołem szaroniebieski, ma wiele pręcików i słupków na wysklepionym dnie kwiatowym, słupki mają długie szyjki, owoce to niełupki z długimi wyrostkami z szyjek, zapylają ją błonkówki, rośnie na halach i półkach ponad granicą lasu, częsta w Karkonoszach

Zawilec narcyzowaty kwitnie tu gdzie sasanki, jaskrowaty kwiat ma 2-3 odziomkowe liście otoczone nasadą ze starszych liści, listki dłoniaste, trzykrotnie wcięte, odcinki też trzykrotnie wcięte, ogonki i łodyga są owłosione, łodyga wyrasta ze środka różyczki liści, u podstawy kwiatostanu są zrośnięte liście, liście są nierównomiernie pocięte, owłosione na brzegach, kwiatostan ma 3-8 kwiatów, są białe, spodem różowawe, mają 6-8 płatków, płatki są owalne, pręciki i słupki są żółte, zapylany przez muchówki, w kwiecie powstaje 3-9 spłaszczonych, oskrzydlonych do koła niełupek z dzióbkami, kwitnie w czerwcu, owocuje w sierpniu, wiatrosiewna, porasta hale i półki skalne, pospolity w Karkonoszach

Jaskier platanolistny, jaskrowate, dorasta do metra, ma białe kwiaty, największy jaskier w Polsce, łodyga jest naga, dołem rzadko owłosiona, , w górze ma gałązki, wyrasta z grubego kłącza, ma 1-3 liście łodygowe, są siedzące, bez ogonków są liście rozety, dłoniaste liście z palczastymi odcinkami, liście mają 3-7 łat z wrębami, kwiatostan to białe, pięciopłatkowe kwiaty, mają 5 zielonych lub różowofioletowych działek, każdy płatek ma jamkę miodnikową, owoce to niełupki z haczykowatymi dzióbkami, najczęstszy w Karkonoszach, Górach Izerskich i na Śnieżniku, porasta hale, śródleśne polanki, zarośla i ziołorośla nad strumykami, ponad lasami i w kosodrzewinie

Rzeżucha trójlistkowa, rodzina krzyżowa, bylina z cienkim czołgającym się kłączem, ma 0-3 listki łodygowe i długoogonkowe liście odziomkowe, liście są trójlistkowe, okrągławe listki mają karbowane brzegi i klinowate nasady, kwitnie w maju, daje baldachogrona, są po 4 działki i białe lub różowawe płatki, 6 pręcików, 1 słupek, owoce to długie łuszczyny z 2 klapami i przegrodą, porasta Wschodnie i Środkowe Sudety, Góry Opawskie, doliny pod śnieżnikiem, roślina buczyn regla dolnego

Żywiec kremowy, krzyżowe ma mięsiste, podziemne, sękate kłącze, nagą łodygę, 3, czasem 2 lub 4 liście w okółku, liście mają 3 wydłużone, karbowane, brzegiem orzęsione listki, z kłącza wyrastają podobne liście odziomkowe, kremowe kwiaty zebrane w grona ukryte wśród liści, działki 2 razy krótsze od płatków, 6 pręcików z żółtymi pylnikami, 1 słupek, owoc to 6 cm łuszczyna, kwitnie w kwietniu i maju, rośnie w zasobnych glebach buczyn, podobny jest żywiec bulwkowaty o kwiatach różowych lub lila, wytwarza rozmnóżki w kątach liści łodygowych

Miesiącznica trwała, krzyżowe bylina rosnąca do 1,5 m, ma owłosioną, prostą łodygę, wszystkie liście są dwustronnie owłosione, ząbkowane i ogonkowe, najwyższe podługowate, kwiaty są liliowe, fioletowe lub białe zebrane w grona, jest po 4 płatki i działki, 6 pręcików, 1 słupek, 2 działki mają wyrostki na szczycie, 4 pręciki są dłuższe, krótsze mają 2 miodniki u nasady, słupek ma trzonek rosnący od owocowania, kwitnie od maja do lipca, owoce to płaskie, eliptyczne łuszczyny z 2 rzędami nasion, łuszczyny są na długich szypułkach, otwierają się klapami, rośnie w żyznych lasach regla dolnego, cienistych wąwozach, parowach, lasach i zaroślach nad potokami w całych Sudetach

Fiołek dwukwiatowy, rodzina fiołkowate, mała, delikatna roślinka, ma łuseczkowate kłącze, długoogonkowe, nerkowate liście mają do 5 cm średnicy, łodygowe są mniejsze i mają krótsze ogonki, u nasady ogonków są jajowate lub lancetowate, całobrzegie, orzęsione przylistki, 1-3 kwiaty na krótkich szypułkach, jest 5 szydlastych działek, 4 żółte płatki idą w górę, największy w dół, ma ostrogę z miodnikami w środku, w kwicie jest 5 pręcików i słupek, kwitnie od maja do sierpnia, są jeszcze samopylne kwiaty, mają słabo rozwinięte korony, owoc to trójklapowa torebka, nasiona maja elajosomy dla mrówek, rośnie przy źródliskach i potokach w wyższych partiach gór, najliczniej na Śnieżniku, w Górach Izerskich i Karkonoszach

fiołek sudecki, fiołkowate kwitnie latem, porasta łąki i hale, kwiaty mają 4 cm, ma nitkowate kłącza, kwitnące pędy pokryte liśćmi, dolne liście są okrągławe i małe, górne lancetowate i ząbkowane, są owłosione, dłoniasto lub pierzastodzielne przylistki, żółte kwiaty mają po 5 działek i płatków, dolny płatek sercowaty, reszta jajowate, płatki mają fioletowe żyłki, fioletowa ostroga idzie w górę, słupek ma maczugowatą, grubą szyjkę i okrągłe, owłosione znamię, owoc to torebka pękająca 3 klapami, nasiona mają ciałka mrówcze, rośnie na polankach i jałowych łąkach Sudetów Wschodnich, Gór Bialskich, Złotych i na Śnieżniku, rzadko w Karkonoszach, nie schodzi poniżej 800 m n p m

Rozchodnik alpejski, gruboszowate, niska, darenkowata roślina zbudowana z płożących pędów płonnych i wzniesionych kwiatonośnych, zielone lub czerwono nabiegłe łodygi kończą kwiatostany z kwiatów na krótkich szypułkach, kwiaty mają 5 wydłużonych, janso żółtych, różowo nabiegłych płatków i jajowatych działek, na okwiat wystaje 10 pręcików i 5 słupów, owoce to mieszki, rozchylają się wysypując nasiona, grube, jajowate, krótkoogonkowe, skrętoległe liście, rośnie na skałach w wilgotnych szczelinach i piargach w wysokich partiach Karkonoszy i w Małym Śnieżnym Kotle

Skalnica bazaltowa, podgatunek darniowej, skalnicowate, porasta załomy skalne i szczeliny, gdzie jest ziemia, wszystkie 3 sudeckie gatunki są w Karkonoszach, z gęsto ulistnionych gałązek bocznych wyrastają rozetki liści, z części różyczek wyrastają pędy kwiatowe, liście mają kilka zaostrzonych łatek, jedne 3, drugie 5-7, są całobrzegie liście, łodyżki mają gruczołkowate włoski, na szczytach są gronka z 2-8 kwiatów, mają po 5 eliptycznych i równowąskich działek i płatków, płatki są dłuższe od działek, jest 10 pręcików i słupek z 2 znamionami, muchopylna, kwitnie od czerwca do sierpnia, owoce to torebki, nasionka są podługowate, jest w Karkonoszach w Małym Śnieżnym Kotle na bazaltowych skałach, na tych samych stanowiskach rośnie skalnica mechowata ma całobrzegie, orzęsione liście i nakrapiane na czerwono płatki

Skalnica śnieżna, skalnicowate, wysokogórska i polarna skalnica z mięsistymi, karbowanymi, łopatkowatymi, orzęsionymi listkami, mają szerokie ogonki i przylegają do skały, ze środka różyczki wyrasta 10 cm łodyżka porośnięta gruczołkowatymi włoskami, na szczycie są kwiaty zebrane w główkę, główkę otaczają wąskie listki, działki są zielone lub czerwienią, działek i płatków jest 5, płatki są większe od działek, jest 10 pręcików, 1 dwuszyjkowy słupek, owoc to jajowata torebka z szyjką słupka, drobne nasionka z brodawkami, wiatrosiewna, pomagają rozsiewać nasionka zwierzęta, muchopylna, rośnie tylko w szparach i załomach skał bazaltowych w Karkonoszach w Małym Śnieżnym Kotle, roślina tundrowa

Śledziennica naprzeciwlistna, skalnicowate rośnie nad brzegami potoków i na rozlewiskach źródeł, kwitnie w kwietniu i maju, bylina dorastająca do 10 cm, jest ciemnozielona, pędy mogą się płożyć i ukorzeniać w węzłach, liście są romboidalne lub okrągławe, ogonkowe, karbowane, pokryte szczecinkami, łodyżka kwiatonośna górą rozgałęziona, ma 3 pary naprzeciwległych liści, ma żółte działki i przysadki, kwiat ma 4-5 działek, 8-10 pręcików, 1 dwuszyjkowy słupek, brak płatków, słupek otacza wytwarzający nektar pierścień, wabi owady i ślimaki, owoce to torebki otwierają się 2 klapami, rośnie w Sudetach Zachodnich i Środkowych nad potokami, w źródliskach i w wilgotnych, zacienionych lasach pogórza i regla dolnego, górnego sięga w Karkonoszach

Róża alpejska, różowate, krzew o różowych kwiatach, młode pędy mają szecinkowate kolce, starsze nie, gałęzie rosną poziomo, liście złożone z 7-11 naprzeciwległych, jajowatych, zaostrzonych, ząbkowanych listków, u nasady ogonków liściowych są uszkowate przylistki, nerw główny ma gruczołki, spód liścia jasny, góra ciemna, kwiaty pojedyncze lub do 4 obok siebie, mają długie szypułki z gruczołowatymi włoskami, okwiat 5-krotny, ma długie, zielone działki i czerwone lub różowe płatki, na środku dna kwiatowego są pręciki, i słupki, kwitnie od maja do lipca, płatki opadają, dno kwiatowe otacza zalążnie, w nich są niełupki, całość to pomarańczowoczerwone hipanjum, rośnie w całych Sudetach, w zaroślach i ziołoroślach nad potokami, częsta w piętrze kosówki, rzadko sięga pogórza i regla dolnego

Pięciornik złoty, różowate, ma gałęziste kłącze, widlasto rozgałęzione łodyżki, są liście łodygowe i odziomkowe, wszystko owłosione, liście są owłosione, dłoniasto złożone z 5 jajowatych, ząbkowanych listków, liście mają błoniaste, przylistki, odziomkowe purpurowe, łodygowe zielone, liście łodygowe są mniejsze, latem jest 2-10 kwiatów, kwiaty są pięciokrotne, kielich ma wewnętrzne działki na szypułkach i kieliszek z zewnętrznych działek, płatki są sercowate i żółte, w środku maja pomarańczowe plamy, są 2 razy dłuższe od działek, plami pokazują owadom drogę do miodników między pręcikami, jest wiele słupków i pręcików, owoce to niełupki z lejkowatymi szyjkami słupków, rośnie na halach nad granicą lasu, rzadziej na łąkach reglowych, najczęstsza w Karkonoszach i na Śnieżniku, rzadziej na najwyższych wzniesieniach w Górach Izerskich, Sowich i innych

Kuklik górski, różowate kwitnie w lecie i jesienią, ma kłącze, z którego wyrastają rozetki liściowe i łodygi kwiatonośne, na każdej łodyżce jest jeden żółty kwiat, liście są pierzasto powcinane, listki są naprzeciwległe, owalne, okrągły szczytowy odcinek, im niższe listki tym mniejsze, kwiaty są duże, mają 2 okółki działek, 5 małych działek tworzy kieliszek otaczający kielich z większych działek, 5-7 sercowatych płatków, jest wiele żółtych pręcików i słupków, pomiędzy pręcikami są miodniki, muchopylny, owoce to niełupki z włosami, które tworzą aparat lotny, kwiatostan przypomina kwiatostan sasanki, rośnie na halach i murawach Karkonoszy

Czeremcha skalna, różowate, krzew dorasta do 3 m, kwitnie w maju i czerwcu, gałęzie są łukowate, jednoroczne czerwonawe, starsze brązowe, ogonki liściowe czerwonawe, liście podługowate, piłkowane, na brzegach mają gruczołki, na spodzie przy nerwach kępki rudych włosków, u nasady ogonków są przylistki, które opadają jak rosną liście, białe kwiaty zebrane w rosnące do góry grona, jest 5 trójkątnych działek i 5 jajowatych płatków, 25 pręcików 1 słupek, owocuje od lipca do września, owoce to czarne pestkowce, tworzy zarośla w pasmie kosówki w Karkonoszach

Wszewłoga górska, baldaszkowate, bylina, z kłącza wyrastają nagie łodygi otulone u nasady starymi liśćmi, może wyrastać z łodygi 1 liść, liście łodygowe i odziomkowe są kilkakrotnie pierzasto złożone, odcinki są nitkowate, jest kłącze, ogonki mają nasady zmienione w pochwy, którymi otaczają łodygi, kwiaty zebrane w szczytowe baldachy zbudowane baldaszków na nierównych szypułkach, kwitnie od maja do sierpnia, kwiaty są małe, białe lub różowe, szypułki są nierówne, jest 5 jajowatych, zaostrzonych płatków, 5 pręcików i słupek, są kwiaty pręcikowe, słupkowe i obupłciowe, dolna część słupka leży w miodniku, owadopylny, owoce to rozłupnie złożone z 2 żebrowanych rozłupek, rośnie na jałowych łąkach Sudetów Zachodnich, Górach Kaczawskich, Izerskich i Karkonoszach na wysokości 500-1200 m

Świerząbek orzęsiony, baldaszkowate bruzdowana, dołem owłosiona łodyga, jej dole są pochwiaste liście, są pierzaste, ząbkowane, 3 części liścia są na ogonku, są pierzasto klapowane, końcowe odcinki są piłkowane, podłużnie jajowate, wcięte pierzasto, kwitnie od maja do lipca, białe lub różowe kwiaty zebrane w baldachy, baldachy są zaokrąglone, zbudowane z baldaszków, pod szypułkami są listki-pokrywki, kwiat jest pięciokrotny, ma zredukowany kielich, sercowate płatki brzegiem orzęsione, 5 pręcików, 1 dwuszyjkowy słupek, owoc to rozłupnia rozpadająca się na dwie rozłupki, są żebrowane, rośnie w całych Sudetach wzdłuż potoków, w wilgotnych parowach i w wilgotnych lasach w ziołoroślach

Pierwiosnka maleńka, pierwiosnkowate, tworzy kilkucentymetrowe darenki, ma mocny długi korzeń, który przytwierdza ją do skał, ma rozetki liściowe,liście mają ucięte, ząbkowane końce, rozszerzają się ku nim, są mięsiste, pokryte woskiem, zimotrwałe, każda różyczka ma łodyżkę z pojedynczym, różowym kwiatem, kwiat ma 3 cm średnicy, korona i kielich są zrośnięte w rurkę, działki tworzą dzwonkowatą rurkę zakończoną 5 ząbkami, rurka korony biaława, ma włoski, końce są sercowate, w środku rurki jest 5 pręcików zrośniętych nitkami, mają białe główki, 1 słupek z długą szyjką i główkowatym znamieniem, rurka wydziela nektar dla trzmieli i pszczół, owoc to torebka z nasionkami rozsiewanymi przez zwierzęta, rośnie na halach i skałach wśród roślin halnych, ziół na żlebach, półkach skalnych, wśród kosówki i na zboczach w Karkonoszach

Bażyna czarna, bażynowate niska krzewinka o pokładających się pędach pokryta igiełkowatymi listkami, młode gałązki są czerwonawe, starsze brunatne, liście są zimotrwałe, mają spodem biały brzeg, brzegi są lekko piłkowane i podwinięte, listki mają króciutkie ogonki,drobne, ciemnoróżowe kwiaty są w kątach szczytowych liści, jedna roślinka ma kwiaty męskie, druga żeńskie, są kwiaty obupłciowe na trzeciej roślince, kwiat ma 3 działki i 3 2 razy dłuższe płatki, 3 pręciki wystają ponad okwiat, jeden słupek ma szyjkę i znamiona z łatek, wiatrosiewna, owoce to jadalne pestkowce, kwitnie od maja do czerwca, owocuje latem i jesienią, rośnie ponad lasami w kosówce, na halach, górskich torfowiskach

gnidosz sudecki, trędownikowate, półpasożyt, rośnie tylko w Sudetach, bezlistna lub rzadko ulistniona łodyga, liście rozety ogonowe, wzniesione, lancetowate, pierzastodzielne, wąskie, ząbkowane odcinki, łodygowe takie same, tylko mniejsze, najmniejsze są liście podkwiatostanowe, wszystkie liście mają owłosione ogonki, kwiatostan to grono z kilkunastu różowych kwiatów przegrodzonych owłosionymi listkami, kwiaty siedzą lub mają krótkie szypułki, dzwonkowaty, owłosiony kielich tworzy rurkę, na górze ma 5 ząbków, korona dwuwargowa ma w dole rurkę, górna warga tworzy łuk, ma ząbki, dolna ma karbowane brzegi i 3 łatki, środkowa jest mniejsza od bocznych, są 4 pręciki, 2 leżą wyżej, słupek ma długą szyjkę, znamię wystaje z kwiatu, kwitnie od maja do czerwca, owoc to torebka z podługowatymi nasionami, rośnie powyżej 1100 m w Karkonoszach wśród źródlisk, na wilgotnych półkach skalnych i torfowiskach, najliczniej przy Małym i Dużym Stawie

Goryczka orzęsiona, goryczkowate, kwitnie od lipca do wrześnie, lubi wapienne podłoże, bylina o cienkim kłączu, cienka łodyga rzadko się rozgałęzia, lancetowate liście są 2 w okółku, w kątach liści i na szczycie są niebieskie kwiaty, mają 4 zrośnięte działki, 4 płatki i 4 pręciki, kielich to rurka z 4 ząbkami, płatki brzegiem orzęsione, zrośnięte dołem w dołem białą górą zielononiebieską rurkę, w rurce są miodniki, słupek ma łatkowate znamię, kwiaty stulają się na noc i w zimno, otwierają się od 15 st wzwyż, zapylana przez motyle i błonkówki, owoce to długoszyjkowe torebki, rośnie na pogórzu i w reglu dolnym, na suchych, słonecznych, wapiennych zboczach, najliczniej w Górach Kaczawskich, Stołowych, Krowiarkach w Kotlinie Kłodzkiej

Goryczka trojeściowa, goryczkowate, wysoka bylina, ma nierozgałęzione łodygi, żółte kłącze, szerokie, jajowate liście ułożone nakrzyżlegle są po 2 w okółkach, w cieniu są w jednej płaszczyźnie, w kątach górnych liści i na szczytach pędu są błękitne kwiaty, działki i płatki zrośnięte, działki mają fioletowo nabiegłe ząbki, korona też ma ząbki, w górze korony są błękitna, w środku niebieskie, nad kielichem białe, kwiaty są po nasłonecznionej stronie, 5 pręcików otacza rureczką szyjkę słupka, kwitnie pod koniec sierpnia, torebki z oskrzydlonymi nasionami są późną jesienią, rośnie w Sudetach od regla górnego, rzadziej w dolnym, rośnie wśród kosówki, roślinności halnej, w świetlistych buczynach i lasach świerkowych, zrębach leśnych, i w suchych i wilgotnych miejscach

Niebielistka trwała, goryczkowate bylina rośnie na bardzo wilgotnych zboczach, spryskiwanych wodą półkach skalnych i torfowiskach Karkonoszy rośnie, ma okrągławe lub jajowate liście w dole łodygi, górne eliptyczne, kłącze jest czerwonawe, pędy nagie, niezrośnięte działki i płatki, kwitnie w lipcu i sierpniu, ma duże ciemno fioletowe kwiaty zebrane w luźny, szczytowy kwiatostan, kwiaty pięciokrotne, kielich i korona u nasady zrośnięte w króciutkie rurki, reszta okwiatu wolna, działki są lancetowate, tworzą gwiazdę, tak jak fioletowe płatki, płatki mają różny odcień zależnie od zacienienia, jasne mają znaczniki dla owadów, zapylają je muchówki, jest 10 miodników, są otoczone rzęskami, leża po 2 u nasady płatka, są ciemniejsze od płatków,jest 5 pręcików, 1 słupek, owoce to dwuklapowe torebki, nasiona mają skrzydełka, lubi wilgoć, rośnie na grzbietach i kotłach Karkonoszy, głównie na torfowiskach

Przytulia hercyńska, marzanowate rośnie w Zachodnich Sudetach na halach, w widnych lasach, zaroślach i porębach, darenki tworzą rozesłane pędy płożące i wzniesione łodyżki kwiatowe, łodygi są czetorkanciaste, jajowate lub lancetowate liście są w okółkach, na kwiatowych łodygach największe są w środku, maleją do góry i dołu, w dole liście są owalne, im wyżej tym są dłuższe i ostrzejsze, na brzegu są szczecinki, widać nerwy, kwitnie w lipcu i sierpniu, kwiaty zebrane w kuliste kwiatostany na szczycie łodygi, mają 4 nakrzyżległe, białe lub żółtawe płatki zrośnięte z nitkami 4 pręcików w rurkę i mały kielich, jeden dwukrotnie dwukomorowy słupek, owoce to rozłupnie z 2 rozłupek, mają brodawki, które przyczepiają je do zwierząt

Dzwonek brodaty, dzwonkowate rośnie na halach Śnieżnika, Gór Bialskich i Złotych, ma gruby mięsisty korzeń, dolne liście tworzą rozetkę, łodygowe są naprzemianległe, liście są całobrzegie, mogą być słabo karbowane, dolne są jajowate lub lancetowate, zwężone w króciutki ogonek, górne siedzące, lancetowate, cała roślina owłosiona, kwitnie w lipcu i sierpniu, kwiaty zebrane w grona, rozwijają się od góry, kwiaty dzwonkowate zwisają na długich szypułkach w 1 stronę, okwiat 5-krotny, kielich owłosiony, ma pomiędzy działkami wyrostki międzydziałkowe, działki zrośnięte u nasady, korona ma 5 ząbków, jest 5 pręcików, słupek z długą szyjką z 3 znamionami, pylniki i znamiona są białe, owoce to kanciaste torebki otwarte 3 szparami, wiatrosiewny, inne dzwonki rosnące na halach z wąskimi, szydlastymi liśćmi to dzwonek Scheuchzera, dzwonek wąskolistny

lepiężnik biały, złożone, pąpi w marcu w dolinach potoków, pąki są wśród zeszłorocznych liści,ma kłącze, wyrastają z niego długoogonkowe, sercowate lub nerkowate łopuchy, liście pokryte od spodu pajęczynką włosków, są później niż kwiaty, jasnozielone łodygi mają skrętoległe łuski, kremowe koszyczki zebrane są w grona, koszyczki otaczają lancetowate, zielone listki okrywy, roślina dwupienna, męskie koszyczki są większe i bardziej rozwarte, żeńskie zamknięte, węższe i mniejsze, pojedynczy kwiat męski jest 5-płatkowy, płatki zrośnięte w rurkę, otacza ją wieniec z włosków, pręciki zrośnięte pylnikami otaczają dwuznamienny niepłodny słupek, mogą zdarzyć się kwiaty żeńskie w takim koszyczku, żeńskie kwiaty otacza wieniec włosków, korona to długa, wąska rurka, wystaje z niej szyjka z małym dwudzielnym znamieniem, mogą zdarzyć się kwiaty obupłciowe z niepłodnym słupkiem, niewytworzonymi pręcikami i koroną jak w męskim kwiecie, owadopylny, owoce to niełupki z puchem kielichowym, rośnie od regla dolnego po kosówkę nad potokami tworzy ziołorośla, niżej i na pogórzu jest lepiężnik różowy, ma różowe kwiaty i bruzdkowane ogonki liści

Podbiałek alpejski ma grube kłącze, pełzające, owłosione rozłogi, z kłącza i rozłogów wyrastają długoogonkowe, karbowane, ciemne, dołem omszone, górą gładkie, długoogonkowe liście, nasada ogonków szeroka i rynienkowata, pęd kwiatonośny ma wełniste włoski i skrętoległe liście obejmujące łodygę pochewkami, pod kwiatostanem są zaostrzone, z pędu wyrasta 20 kwiatowy koszyczek, podstawa to zielone, fioletowo nabiegłe listki okrywy chroniące kwiaty, kwitnie od maja do lipca, kwiaty rurkowe są czerwone, korona ma 5 ząbków, 5 zrośniętych pylnikami pręcików, 1 długoszyjkowy słupek o dwudzielnym znamieniu, pręciki i szyjka wystają z korony, kielich zmieniony w wianuszek włosków, tworzą puch kielichowy, na obwodzie koszyczka są kwiaty żeńskie z jednym dwuszyjkowym słupkiem, owoce to niełupki z puchem kielichowym, wiatrosiewny, porasta świerczyny regla górnego, kosodrzewinę i jałowe łąki, rośnie rzadko w reglu dolnym i na pogórzu

Arnika górska, złożone, ma grube kłącze, rozetkę liści i łodygę kwiatonośną, liście różyczki są grube, lancetowate, górą owłosione, łodygowe są naprzeciwległe, kwiatostan jest duży, pomarańczowozłoty, mogą być boczne koszyczki, listki okrywy są owłosione, na brzegu są żeńskie kwiaty języczkowate, w środku obupłciowe rurkowate, z języczkowatych wystaje dwuznamienny słupek, są płaskie, rurkowate mają 5 ząbków, pręciki zrośnięte nitkami z kwiatem otaczają dwuznamienny słupek, kielich tworzy puch, u podstawy szyjki powstaje nektar, zapylają ją motyle i błonkówki, jest przedprątność, owady przenoszą pyłek na dojrzewająće znamiona innych kwiatów, owoce to niełupki z puchem kielichowym, wiatrosiewne, rośnie od podnóży po kosówkę na jałowych łąkach górskich w całych Sudetach

Miłosna szarolistna, złożone rośnie nad potokami i źródłami w reglu górnym i powyżej lasu, szare włoski pokrywają liście i łodygę, osiąga 1,5 m, łodyga się rozgałęzia, koszyczki zebrane w baldachy, liście górą jasne, spodem szare od włosków są naprzemianległe, krótkoogonkowe, wyżej siedzące, ostrzejsze, liście odziomkowe są długoogonkowe, każdy liść jest trójkątnie nerkowaty, ząbkowany, unerwiony, różowofioletowe kwiaty w koszyczkach, zielonofioletowe listki okrywy, kwiaty rurkowate, zakończone 5 ząbkami, pylniki zrośnięte w rurkę, 5 pręcików, jeden słupek, długa, cienka, widełkowato rozdwojona szyjka, kielich ma postać puchu, motyle zapylają trąbkami, owoce to niełupki z puchem kielichowym, rośnie w Karkonoszach, górze Śnieżnika i Gór izerskich, rzadka w reglu dolnym, lubi wilgotne miejsca i brzegi potoków regla górnego, częsta w paśmie kosówki

Dziewięćsił bezłodygowy, złożone jest korzeń, pierzaste liście różyczki i wtulony koszyczek z bladożółtych kwiatów, korzeń jest długi, zdrewniały, z góry wyrastają pierzaste, kolczaste liście, kwitnie od sierpnia do września, koszyczek ma 7 cm, pokrywają go srebrne łuski, w nich są żółte, brązowe lub białe kwiaty rurkowate, rurka ma 5 ząbków, 5 zrośniętych pylnikami pręcików otacza niteczkowatą szyjkę słupka, łuski otwierają się w słoneczne dni, zapylany przez błonkówki, owoce to jednonasienne niełupki z puchem rozsiewane przez wiatr i zwierzęta, rośnie na trawiastych zboczach i śródleśnych łąkach, na suchych pastwiskach całych Sudetów

prosienicznik jednogłówkowy, złożone na halach i upłazach ponad lasem, grube, owłosione, puste, obrzmiałe pod koszyczkiem, nierozgałęzione łodygi wyrastają z rozety liści, liście podługowate, owłosione, całobrzegie lub ząbkowane, koszyczek ma ciemne, owłosione, pędzelkowate na brzegach listki okrywy żółte kwiaty języczkowate są zrośnięte w rurkę z płaskim płąteczkiem, 5 pręcików zrośniętych pylnikami z wystającą niteczkowatą szyjką, ma 2 znamiona, kielich to włoski, owoce to niełupki z puchem kielichowym, rośnie w Karkonoszach, Górach Izerskich i na Śnieżniku na śródleśnych polanach regla dolnego, pospolity w kosówce, tworzy tu roślinność halną

Modrzyk górski, złożone bylina ma 1,5 m, tworzy kępy lub dywany, łodyga i liście mają sok mleczny, łodyga jest gruba, czerwono nabiegła, w górze pokryta szczecinkami i gruczołkami, skrętoległe, duże, klinowate, ząbkowane, głęboko powcinane liście z trójkątnym ostatnim odcinkiem, dolne mają oskrzydlone ogonki, górne są siedzące, nasadami obejmują łodygę, dołem każdy liść jest sinoniebieski, kwitnie do czerwca do sierpnia, koszyczki zebrane są w grona, koszyczek otacza gruszkowata okrywa z dachówkowatych listków, listki są wąskie, kwiaty niebieskofioletowe, języczkowe, obupłciowe, korona ma języczek, pręciki są niebieskie, zrośnięte pylnikami, szyjka słupka nitkowata i rozdwojona, kielich tworzy puch, owoce to niełupki z puchem, rośnie w wilgotnych i świetlistych miejscach nad brzegami lasu, przy potokach, daleko rozlewających się źródliskach, wysoko w górach nad strumykami, w wilgotnych jarach i zaroślach

jastrzębiec alpejski, złożone rośnie w wyższych częściach Karkonoszy, Gór Izerskich i na Śnieżniku, najczęstszy w Karkonoszach na skalnych półkach i zboczach, roślina murawowa, niska, owłosiona roślinka, liście różyczki są lancetowate, całobrzegie, tępe lub zaostrzone, od spodu gęsto pokryty włoskami gruczołowymi i włoski w kształcie gwiazdki, od góry rzadziej, liście łodygi podobne do odziomkowych, łodyga ma dołem ciemne, górą jasne włoski i gwiazdkowe i gruczołkowe, koszyczek ma owłosione włoskami do 5 cm dno kwiatowe, kwitnie w lipcu i sierpniu, kwiaty języczkowate wyciągnięte w język, kielich zmieniony w puch, 5 pręcików zrośnięte pylnikami, przez nie wystaje szyjka z 2 znamionami, owoce to niełupki z puchem

jastrzębiec pomarańczowy, złożone ma czerwonopomarańczowe kwiaty, kwitnie na łąkach i halach Karkonoszy, Gór Izerskich, Bialskich i innych w lipcu i sierpniu, języczkowate, lekko ząbkowane lub całobrzegie liście rozety, podobne liście łodygi, tylko mniejsze, łodyga ma włoski gwiazdkowe i gruczołkowe, czasem łodyga się rozgałęzia, koszyczki zebrane w baldach, okrywy z dachówkowato ułożonych wąskich listków, kwiaty języczkowe mają 5-ząbkową łateczkę, 5 pręcików zrośnięte pylnikami otacza nitkę szyjki i 2 skierowane w górę znamiona, kielich tworzy puch, zalążnia poniżej puchu, owoce to niełupki z puchem, koszyczek otwiera się w czasie słonecznej pogody

Ciemiężyca zielona, liliowate, ma grube kłącza, pędy ww słońcu nad potokami osiągają 1,5 m, w cieniu kilkadziesiąt cm, grube, owłosione, nierozgałęzione łodygi, liście skrętoległe, pochwami otaczają łodygi, są eliptyczne, zaostrzone, górą gładkie, dołem owłosione, wzdłuż nerwów pofałdowane, kwitnie od czerwca do sierpnia, gwiazdkowate, żółtozielone kwiaty na długich szypułkach podparte wąskimi liśćmi, okwiat ma 6 listków, niezróżnicowany na kielich i koronę, działki owłosione, 6 pręcików, okrągłe, żółte pylniki, 1 słupek, 1 zalążnia, 3 szyjki, każda ma znamię, zapylany przez muchówki, kwiaty zebrane w wiechy, owoce to włochate torebki, rozchylają się 3 klapami, nasionka płaskie, rośnie od podnóży do kosówki na wilgotnych miejscach całych Sudetów

Liczydło górskie, ma grube, pełzające kłącze, długie korzenie idące w dół, łodyga rozgałęziona lub nie, łodyga zygzakowato zgięta, ma skrętoległe, nagie, jajowate liście z sercowatymi nasadami, w lipcu tworzy pod liściem 1-2 kwiaty, na długich kolankowo zgiętych szypułkach. Kwiaty dołem białe, górą zielone, mają 6 działek po 3 w okółku, 6 pręcików z długimi pylnikami, wyrastają u nasady płatków, 1 słupek ma 3 komory, wydłużoną szyjkę, owadopylny przez różne owady, może być samopylny, owoce to czerwonawe, centymetrowe jagody, bruzdkowane, rogaliczkowe nasiona, rośnie w ziołoroślach, wilgociolubna bylina, rośnie w lasach bukowych i świerkowych w całych Sudetach i wśród wilgociolubnych bylin ponad lasem w Karkonoszach

Sit skucina, sitowate, roślina alpejska rośnie na najwyższych halach i zboczach na Śnieżce i Czarnym Grzbiecie, gdzie tworzy murawki, cienkie pędy sinozielone latem, rude jesienią, przy ziemi otoczone są pochewkami, maja rozgałęzione korzenie, dołem łodygi bezlistne, w górze są szydlaste, rynienkowate liście z postrzępionymi pochewkami, jest 3 liście (2-4), kwitnie od czerwca do lipca, kwiatostany mają długie szypułki, maleńkie kwiaty mają 6 brunatnych, błoniastych działek i 6 pręcików z dużymi pylnikami, jest 1 słupek z długą szyjką i 3 pierzastymi znamionami, owoce to owalne torebki z oskrzydlonymi nasionkami, wiatrosiewna

Wełnianeczka darniowa, turzycowate na torfowiskach Karkonoszy i Gór Izerskich, tworzy kępki, umorzenia się w torfie długimi korzeniami, latem szarozielona, zimą żółta, łodygi sztywne, podłużnie bruzdkowane, od ziemi okryte pochwami, liście zredukowane do pochewek, najwyższa pochwa ma blaszkę liściową, łodyga bezlistna, zredukowany okwiat ma 6 szczecinek, 3 pręciki o wydłużonych pylnikach, 1 słupek ma długą szyjkę i 3 znamiona, piórkowate znamiona wystają z kwiatu, kwiatostan to jajowaty kłosek, wiatropylne, owoce to trójścienne, wydłużone, brunatne orzeszki, roślina torfotwórcza, obom niej są w Karkonoszach wełnianeczka alpejska z cieńszymi, trójkanciastymi, szorstkimi, sztywnymi łodygami, jej kłosy mają wełniaste nitki ze szczecinek okwiatu

Turzyca skąpokwiatowa, turzycowate, rośnie na torfowiskach, głównie w Karkonoszach i Górach Izerskich, ma 5-15 cm wysokości, ma cienkie kłącze, trójkątne, szorstkie łodygi mają 2-3 liście, są siedzące, płaskie, szersze od łodyg, w dole tworzą pochewki, w maju i czerwcu tworzą kłoski na szczytach łodyg, na jednej szypułce są 2-4 kwiaty słupkowe, wyżej 1-2 pręcikowe, kwiaty bez okwiatu otaczają łuskowate przysadki, przysadki w kwiatach słupkowych opadają, odsłaniając pęcherzyki z pojedynczymi słupkami, z pęcherzyka wystają 3 znamiona, 3 pręciki zwisają pylnikami, wiatropylna, owoce to wydłużone orzeszki w pęcherzyku wiatrosiewny i rozsiewany przez zwierzęta, pęcherzyk przyczepia się do futra

turzyca tęga, turzycowate wśród roślinności halnej na Śnieżniku i w Karkonoszach, ma kanciaste, trójkątne łodygi, sine liście i czarne kwiaty, są podziemne grube rozłogi pokryte brunatnymi pochwami, 4-6 liści jest ściętych do środka i ma ostry koniec, liście maja pochwy lub wyrastają z rozłogów, od maja do lipca są szczytowe kwiatostany, mają 3-4 kłoski podparte uszkowatymi podsadkami, najwyższy kłosek ma kwiaty męskie, niżej są żeńskie, kwiaty otaczają pachwinki uszkowatych przysadek, brak okwiatu, męskie mają przysadkę i 3 pręciki, żeńskie mają pęcherzyk ze słupkiem i przysadkę, pęcherzyki są jajowate, w dole zielone, w górze czarne, 2 znamiona wystają z pęcherzyka, który otula zalążnie, owoce to sześciościenne orzeszki z pęcherzykiem, rośnie na murawach i torfowiskach, w Karkonoszach jest też turzyca czarna, ma żywozielone liście, 3 znamiona, porasta kępkami skalne miejsca

Mietlica skalna, trawy, rośnie w Karkonoszach na skalnych grzbietach i półkach, tworzy wysokogórskie murawy, kępki są miękkie, gęste, wnikają korzeniami głęboko w szczeliny skalne, miotełkowate kępki otaczają resztki zeschłych liści, łodyga to źdźbło, kilka liści otacza je szczelnie pochewkami, z pochewek wyrastają ukośne blaszki, w nasadzie blaszki przy wejściu do pochwy jest języczek, który chroni pochwę przed owadami i kurzem, płaskie liście w zimnie i na wietrze zwijają się w rynienki, w lipcu i sierpniu tworzy wiechy, każdy kłosek podpiera lancetowata, brudofiołkowa plewa z żółtym pasem na szczycie, plewy osłaniają 2 łuseczkowate plewki, jedna ma długą zgięta oś, w plewkach są 3 pręciki i słupek, nitki są długie, pylniki zwisają, słupek to zalążnia i 2 piórkowate znamiona wystające poza plewki, po zapyleniu słupek zmienia się w ziarniak

Trzcinnik owłosiony, trawy tworzy wysokie łany w reglach i kosówce, lubi wilgotne i świetliste miejsca, mokre poręby, wyższe zbocza górskie i kopulaste szczyty, pośród krzewów, omija skaliste miejsca i najwyższe szczyty Karkonoszy i zacienione lasy, źdźbło wyrasta łukowato z podziemnego kłącza, szerokie, zgrubiałe liście wyrastają z węzłów, część liścia obejmuje pochwą łodygę, na granicy blaszki z pochwą jest szczecinka włosków, od strony łodygi jest postrzępiony języczek, wiecha ma 20 cm, kłoski są na szypułkach, nie ma okwiatu, kwiaty otaczają 2 lancetowate plewy, nad nimi są 2 plewki, całość otacza wieniec włosków, w kwiecie są 3 pręciki o długich, zwisających nitkach i 1 słupek z 2 piórkowanymi nasionami, wiatropylny, owoce to ziarniaki, rośnie w Sudetach na polanach i porębach regla górnego i w kosówce, w porębach i lasach jest trzcinnik leśny, rośnie niżej, tworzy kępy, źdźbło ma wzniesione, nie owłosione na kolankach

kostrzewa sina, trawy roślina muraw powyżej 1200 m w Karkonoszach i na Śnieżniku na kamieniach, zboczach, w kamyczkach, pomiędzy głazami i skalistych miejscach ma grubą łodygę, kilkukwiatowe kłoski, odziomkowe liście są szydlasto złożone, co chroni je przed wiatrem i mrozem, woskowane, sine, skupione w kępki, łodygowe są zredukowane do wąskich blaszek, latem w kłoskach rozwijają się małe roślinki, jest żyworodna, młode roślinki tworzą pęczki listków, z których po opadnięciu na ziemię rozwijają się nowe kostrzewy, to rozmnażanie wegetatywne, kwiat może kwitnąć i dawać ziarniaki, w lipcu i sierpniu są kwiaty, kłosek ma od dołu 2 plewy, wyżej jest 2-6 kwiatków osłoniętych 2 plewkami, są 3 pręciki i 1 słupek, pylniki wystają z kłoska

Kruszczyk rdzawoczerwony, storczykowate, na zimę gromadzi w kłączu zapasowe materiały, co roku odnawia zielone części, ma naprzemianległe, jajowate liście o szorstko unerwionych brzegach i nerwach, latem wytwarza kwiaty na krótkich skręconych szypułkach, kwiaty są w grono, jest 6 działek w 2 okółkach, zewnętrzne są omszone, wewnętrzne gładkie, wszystkie są rdzawoczerwone lub czerwonofioletowe, 1 działka tworzy warżkę, która dzieli się na 2 łatki, w środku jest bruzdkowane, brzegiem falista, to lądowisko dla owadów, jest 1 płodny pręcik zrośnięty z szyjka słupka w prętosłup, pylnik jest pod znamieniem, reszta pręcików to prątniczki, pyłek to masa-pyłkowina, przenoszą ją osy, jest głęboko w kwiecie u podstawy warżki, gdzie osa musi sięgnąć główką, naciska nią na pylniki, oblepia się pyłkowiną i przenosi je na znamię innego kwiatu, czasem jest samozapylenie przed otwarciem kwiatu, owoce to torebki z drobnymi, lekkimi, licznymi nasionkami, zarodek rozwija się po wniknięciu grzyba, który go odżywia, po 3 latach od wniknięcia grzyba wytwarza liścień, za rok tworzy 1 liść, za następny rok 2, wtedy jest samożywny, żyje na słonecznych i wapiennych zboczach, wśród ziół, w widnych lasach i zaroślach, lubi pasma niskie i średnie, częsty w Górach kaczawskich, Stołowych, Kotlinie Kłodzkiej, rzadszy w innych pasmach Sudetów, pojawił się w cieplejszym okresie historycznym

Gółka długoostrogowa, storczykowate, ma piękne, purpurowe kwiaty i zapach podobny do hiacynta, ma palczasto podzieloną bulwkę, nad nią pęczek mięsistych korzeni, wyrasta z niej pęd, liście są naprzemianległe, równowąskie, zaostrzone, maleją ku górze, przechodzą w drobne, wąskie przysadki, im wyżej tym rzadsze liście, każdy liść obejmuje pochwą łodygę, kwiatostan to gęste, walcowate grono, ma fioletowopurpurowe, lilioworóżówe lub białe kwiaty, kwitnie do maja do sierpnia, maa 6 działek, 3 skupiają się w hełm, 2 otulają boki, 1 tworzy skierowaną w dół warżkę, która ma trójwrębną, cienka, długą ostrogę, w środku jest 1 płodny pręcik zrośnięty z szyjką słupka w prętosłup, robi pyłkowinę jako drobne maczużki, znamię jest pod pylnikiem, 3 pręciki są zmarniałe, 2 zmienione w prątniczki, zapylana przez ćmy i motyle, szukają nektaru obecnego w ostrodze i prątniczkach, pyłkowina przylepia się do ssawek i jest przenoszona na znamiona innych kwiatów, owoce to torebki z drobnymi nasionkami, zarodek rozwija się gdy zniknie do niego grzyb, po 3 latach z grzybem tworzy liścień, 1 liść za rok, 2 za następny rok, potem gółka jest samożywna, rośnie w całych Sudetach, na łąkach i polanach od pogórza po szczyty, w Karkonoszach jest powyżej granicy lasów, podobny żyjący w tych samych miejscach gołek białawy, ma żółtawobiałe, słabo wonne kwiaty

Roślinność Sudetów jest zróżnicowana, im wyżej, tym inne zbiorowiska. Chociaż górskie lasy i łąki mają podobną roślinność do niżowej, wysokogórska roślinność jest podobna do tej z dalekiej północy. Im wyżej tym bardziej surowy klimat, dlatego im wyżej, tym rośliny coraz później zaczynają i coraz wcześniej kończą kwitnienie i owocowanie. Rośliny wysokogórskie to byliny z rozwiniętymi kłączami, które przesypiają zimę. W Sudetach jest mało roślin jednorocznych, które zimują jako nasiona. Im wyżej tym temperatura spada, a śnieg zalega coraz dłużej. Najwyżej jest klimat arktyczny. Wysokogórskie byliny są zimozielone, skórzaste liście nie marzną, chronią podziemne części przed zamarznięciem, wiosną od razu fotosyntetyzują i roślina szybko jest gotowa do kwitnięcia i wydania nasion. Kolorowe kwiaty z miodnikami wabią owady do szybkiego zapylenia. Kwiaty roślin owadopylnych mają wyspecjalizowanych zapylaczy lub wiele owadów może je zapylać, robią dużo pyłku, pachną, trawy i turzyce także dają dużo pyłku. Owoce są liczne, wiele ma skrzydełka, dzięki którym wiatr roznosi je na duże odległości, by przed zimą zdążyły trafić na dobrą ziemię.

W górach nawet latem w nocy zdarzają się przymrozki, dlatego rośliny maja owłosienie chroniące je też przed wiatrem, włoski pokrywają łodygi, liście, kwiaty np. u prosienicznika jednogłówkowego, jastrzębca alpejskiego, sasanki alpejskiej i kuklika górskiego. Liście pokrywają woski chroniące przed zimnem, kostrzewa i inne rośliny zwijają liście w czasie suszy, co chroni przed chłodem i utratą wody.

Oprócz niskich temperatur i suszy rośliny narażone są na silne opady, wiatry, silne słońce, niskie ciśnienie powietrza, w celu przystosowania rośliny górskie są niskie, darenkowate jak mchy, ciała roślin tworzą podusie z gęstych łodyg i liści, co chroni przed wiatrem, utratą wody-chłoną wodę jak gąbki, w środku darenki jest ciepłe powietrze zatrzymane, taki pokrój mają skalnice, rozchodnik alpejski, pierwiosnka maleńka, jeszcze bardziej skupione pokroje mają łąkowe rośliny-sit skucina, mietlica skalna, turzyce, pokroje różyczkowate z pędem wyrastającym z rozety liści mają podbiałek alpejski i prosienicznik jednogłowkowy. Darenki i różyczki zmniejszają kontakt rośliny z zewnętrznym światem, pozwalają wykorzystać ciepło z nagrzanej słońcem gleby, chronią przed utratą ciepła rośliny i gromadzą wodę między liśćmi. Cytoplazma ma związki chemiczne, które pozwalają roślinom zamarzać i odmarzać i żyć dalej. Skalnice i rozchodnik alpejski są odporne na zimno

Kostrzewa niska jest żyworodna, zamiast owoców i nasion wytwarza w kłosach małe roślinki, rozmnóżki, które po wypadnięciu ukorzeniają się w ziemi, to także przystosowanie do krótkich lat. Gleba Sudetów ma bazę ze skał krystalicznych np. z granitu, który rozkładając się daje kwaśne gleby, na marglach, wapieniach i piaskowcach powstają zasadowe gleby wapienne, w Sudetach dominują kwaśne gleby, zasadowe leżą miejscami, na tych miejscach rosną wapniolubne rośliny-storczyk kruszczyk rdzawoczerwony i goryczka orzęsiona. Mało jest gleb z dużą ilością azotu, powstają w pobliżu schronisk ludzi i wodopoju zwierząt, ludzie i zwierzęa dostarczają glebom azot, rosną tu pokrzywy, szczaw alpejski i lebiody. Klimat i gleby to główne czynniki decydujące o florze Sudetów.

W przeszłości lądolód wielokrotnie niszczył roślinny Sudetów, jeszcze 10 tysięcy lat temu w Polsce była Tundra, w Sudetach rosły karłowate brzozy, wierzby, mchy i zioła, podczas ocieplania się klimatu większość tych roślin wycofała się na północ, ale wysoko w górach zostały polodowcowe relikty. W Sudetach dominują na torfowiskach i mokradłach sudeckich, gdzie klimat przypomina ten z czasów lodowca. Tylko w Sudetach są: na mokradłach rośnie gnidosz sudecki, na skałach skalnica śnieżna. Skalnica bazaltowa na całym świecie jest tylko w Karkonoszach, tylko w Polsce w Karkonoszach są dzwonek brodaty i paproć zmienka górska, Karkonosze mają najwięcej gatunków wysokogórskich, ale są one też w innych górach np. Tatrach. Najpiękniejsze rośliny są w polodowcowych kotłach. Sudety Zachodnie mają klimat bardziej atlantycki, z dużą ilością opadów, rosną tu śledzienica naprzeciwlistna, wszewłoga górska, przytulia hercyńska, Sudety Wschodnie mają klimat kontynentalny, rośnie tu dzwonek brodaty, rzeżucha trójlistkowa, paprotnik Brauna.

Torfowiska dominują w Karkonoszach i Górach Izerskich ze względu na wzrastające ku zachodowi opady i wysokość, rosną tu niebielistka trwała, wełnianeczka darniowa i wełnianeczka alpejska.

Ludzie na terenach po wycince lasów sprowadzili rzadkie lub nieznane wcześniej gatunki jak trzcinniki, maliny, jeżyny, poziomki, poręby porosły lepiężnikami, a łąki bliźniaczką. Wokół siedzib ludzi jak schroniska, domy, gospodarstwa rosną szczaw górski, pokrzywa, lebioda, które wypierają naturalne rośliny.

Rośliny rosną w wielogatunkowych zbiorowiskach roślinnych, gdzie każdy gatunek ma podobne wymagania. Zbiorowiska różnią się liczbą gatunków i ich układem np. zbiorowiska leśne mają warstwy, buczyny i inne lasy mają warstwę drzew, krzewów, zielnych roślin, mchów i porostów, zbiorowiska trawiaste mają warstwę traw oraz mchów i porostów. Lasy, łąki i torfowiska mają różne gatunki, dlatego są lasy, bukowe, świerkowe itd. Również łąki i torfowiska mają różne gatunki. Wraz ze wzrostem wysokości zmienia się skład gatunkowy zbiorowisk roślinnych, bo wiele roślin nie radzi sobie w górach. Rożne wysokości to różne piętra wysokości. Pogórze sięa 500 m. n. p. m. tu są ludzie, mają łąki, pola, niewiele zostało lasów, dawniej było to piętro lasu liściastego z dominacją buka, lipy, grabu, nad potokami rosły wierzby i olsze, sosny rosły w suchych miejscach, w zacienionych jodły, obecnie są takie lasy liściaste w Kotlinie Kłodzkiej, dalej pozostały porastające strumienie olsze, wierzby i jesiony, wierzby krzewiaste. Regiel dolny jest od 5000m do 1000 m, kiedyś rosły tu buki, jodły i jawory, obecnie świerk posadzony przez ludzi, rzadko zdarzają się buczyny, które są naturalnymi lasami regla dolnego. Rośną tu też jodły i cisy. Lasy liściaste mają dobrze rozwiniętą roślinność zielną kwitnącą przed wypuszczeniem liści przez drzewa, wczesną wiosną kwitnie w buczynie wawrzynek wilcze łyko, a w maju rzeżucha trójlistkowa i żywiec kremowy. W buczynie rośnie paprotnik kolczysty z zimozielonymi, skórzastymi liśćmi. Wilgotne buczyny z domieszką jaworów mają miesięcznicę trwałą. Nad brzegami potoków rosną wilgotne lasy liściaste z olszami szarymi, jaworami i jesionami, na przełomie maja i czerwca kwitną tu świerząbek orzęsiony, śledziennica naprzeciwlistna, skrzyp olbrzymi, wtedy przekwitają rosnące w ziołoroślach lepiężniki. W ziołoroślach jest też świerząbek orzęsiony. Na wilgotnych łąkach jest pełnik europejski kwitnący wczesną wiosną, potem kwitnie ciemiężyca zielona.

Regiel górny porastają wysokogórskie lasy świerkowe lasy zwane świerczynami, rosną tu wietlica alpejska, podrzeń żebrowiec, widłak wroniec, przytulia hercyńska, podbiałek alpejski, trzcinnik owłosiony, liczydło górskie i borówki, nad potokami rosną lepiężnik biały, miłosna szarolistna, modrzyk górski i róża alpejska. 1200 m n.p.m. drzewa staja się coraz niższe, stopniowo karłowacieją, las staje się coraz rzadszy, pojawia się górna granica lasu, pojawia się kosodrzewina to iglasty krzew, jest ona tylko w Karkonoszach i na Śnieżniku, bo Sudety są niskie. Górna granica lasu podnosi się na grzbietach, opada w dolinach, w pobliżu lasu są harfowe, kandelabrowe i chorągiewkowe formy świerka, któremu wiatr, lawiny i upadek kamieni nadał kształt. Ponad górną granicą lasu jest piętro kosodrzewiny, które sięga w Karkonoszach do 1450 m n.p.m. Pośród kosodrzewiny rosną borówki, mchy i porosty. Wspólne dla piętra kosodrzewiny i regla górnego są bażyna czarna, paprocie, widłaki i wierzba śląska. W tym piętrze są też ziołorośla, rosną tu miłosna szarolistna, tojad mocny, wietlica alpejska, jaskier platanolistny, świerząbek orzęsiony, lepiężnik biały, modrzyk górski, ciemiężyca zielona, liczydło górskie. Ziołorośla są nad potokami, pod zraszanymi woda skałami i w cienistych, wilgotnych żlebach. Na mnie wilgotnych, ale bardziej zasobnych terenach rosną traworośla, przeważa tu trzcinnik owłosiony, wiosną kwitną tu zawilec narcyzowy i sasanka alpejska.

Obok traworośli rosną bliźniaczyska, psiary, także trawiaste, dominuje tu trawa bliźniaczka, psia trawka, rośnie na ziemiach ubogich w składniki pokarmowe, tworzy luźne darnie, obok psiej trawki są tu pięciornik złoty, kuklik górski, dzwonek brodaty, arnika górska, prosienicznik jednogłówkowy, wyżej rośnie sasanka alpejska, turzyca szara i widłak alpejski. Piętro kosówki to także torfowiska, mchy torfowe i szczątki innych roślin utworzyły tu torf, torfowiska tworzą moczary, pokrywają zbocza Karkonoszy i Gór Izerskich, suchsze torfowiska przechodzą w zbiorowisko kosodrzewiny, na wilgotnych rośnie wierzba lapońska. Na torfowiskach jest wełnianeczka darniowa, turzyce, w tym skąpokwiatowa, gnidosz sudecki i niebielistka trwała. Tutejsze rośliny naskalne rosną na nieporośniętych kosówką żlebach i ścianach kotłów skalnych, są tylko w Karkonoszach, rosną tu skalnice, pierwiosnka maleńka, rozchodnik alpejski.

Ostatnie piętro halne, alpejskie jest od 1450 m do 1603 m, jest w Karkonoszach, są tu rośliny murawowe, głęboko ukorzenione w skalistej glebie, sit skucina, pierwiosnka, mietlica skalna, kostrzewa niska, jastrzębiec alpejski, pierwiosnka maleńka, sasanki, na pozbawionych roślin naczyniowych miejscach są porosty. Tak Sudety wyglądają dzisiaj, kiedyś było inaczej.

Obecnie Sudety tworzą 250 kilometrowy łuk, od zachodu zakończony Bramą Łużycką, na wschodzie Bramą Morawską oddziela się od Karpat. Sudety Zachodnie otaczają Kotlinę Jeleniogórską, Wschodnie od Środkowych oddziela Kotlina Kłodzka. Sudety od północy są łagodne, Śnieżka wyróżnia się wysokością. Obok łagodnych gór są wysokie, strome, pokryte urwiskami szczyty i pokryte skałami doliny. Wędrując po Sudetach poznajemy ich zróżnicowaną rzeźbę.

Sudety są stare, najstarsze są skały w Górach Sowich np. obecne na górze Słonecznej gnejsy mają 2 mld lat, powstały z iłów i piasków na dnie morze, dzięki ruchom górotwórczym, temperaturze i ciśnieniu powstały z nich obecne formy. Same Sudety wiele razy zmieniały się, bywały wysokimi górami i wyżynami oraz krami skalnymi wymytymi przez deszcze i rzeki oraz zerodowanymi. Czasem otaczały je dziś nieistniejące rzeki olbrzymy i ciepłe morza. W paleozoiku część Sudetów otaczały morza, gdzie osadzały wapienie piaskowce, kwarcyty i łupki. Podczas karbońskich ruchów górotwórczych 300 mln lat temu powstały Prasudety, zajmowały one też dzisiejsze Przedgórze. Działanie wiatru i wody obniżyło je i pod koniec kredy zalało je morze, było to 100 mln lat temu. Na powierzchnię na zachodzie wystawała wyspa Karkonoszy, na wschodzie Góry Sowie, Śnieżnik i Góry Bardzkie stanowiły ląd sudecki. W starszym trzeciorzędzie 40 mln lat temu Sudety były równiną z wystającymi kopulastymi pagórkami, które przetrwały dzięki budowie z twardych skał. Pozostałością tej równiny są płaskie wierzchowiny Karkonoszy, Gór Sowich i innych wypiętrzone pod koniec trzeciorzędu przez kolejne ruchy górotwórcze, które wypiętrzyły Kaukaz, Alpy i Tatry, Sudety osiągnęły wtedy obecną wysokość i powstały w nich rozpadliny i uskoki, które podzieliły je na mniejsze grzbiety/ Wtedy w Sudetach działały wulkany, które zostawiły stożki najliczniejsze na

Pogórzu Izerskim i Kaczawskim.

450000 lat temu po raz pierwszy dotarł do Polski lodowiec, który 4 razy wycofywał się i napierał na nasz kraj, ale 2 razy oparł się o Sudety i zniszczył ówczesną florę. Podczas zlodowacenia śnieg zalegał przez cały rok, tworzył się lodowce górskie, których jęzory spływały w dół. Lodowce i śnieg wyrzeźbiły sudeckie skały, ukształtowały kotły Karkonoszy, odsłoniły strome krawędzie i urwiska. W dniach kotłów zostały jeziora polodowcowe powstałe ze stopionego lodu. Zimny, ostry i wietrzny klimat ukształtował skałki, które są rozsypane po Sudetach, skały pękały, wietrzały i powstawały mury skalne, turnie i bastiony. W tym klimacie mogła przeżyć tylko flora zimnolubna, która dziś jest tylko w Afryce, porastała niepokryte śniegiem tereny, jedynymi drzewami były tundrowe karłowate wierzby i brzozy, niektóre są do dziś. Kiedy lodowiec się wycofywał wkraczały brzozy i sosny, które tworzyły pierwsze, rzadkie lasy. 4000 lat temu klimat był cieplejszy niż dzisiaj, roślinność naskalna rosła tylko w polodowcowych kotłach i na szczytach Karkonoszy, resztę gór pokrywały lasy liściaste z bukiem, dębem, lipą, klonem, jaworem, leszczyną, potem klimat się ochładzał i wilgotniał, co spowodowało obniżenie granicy lasu, drzewa liściaste przetrwały tylko w najniższym piętrze górskim, gdzie dominowały jodła i buk, świerk, który w lesie bukowo-jodłowym był domieszką tworzył osobne piętro nad lasem mieszanym.

Potem na lasy Sudetów zaczął oddziaływać człowiek, pierwsze narzędzia krzemionkowe i węgielki z ognisk znaleziono w jaskiniach Gór Kaczawskich i Kotliny Kłodzkiej. Ludzie pojawili się w Sudetów 5000 lat temu. Ludzie karczowali lasy, by uprawiać warzywa i owoce oraz mieć pastwiska. W 12 w ludzie zaczęli wykopywać rudy złóż w Sudetach. Górnictwo i hutnictwo pochłaniało wiele drzew, najpierw wycinano drzewa w pobliżu osad górniczych, od 16 w drwale wycinali lasy w całych Sudetach, lasy liściaste wycięto, posadzono świerka, bo iglaki rosną szybciej niż drzewa liściaste.

Lasy świerkowe, nieprzystosowane do takiego ekosystemu przetrwały do dziś, drzewa w nich są chore i słabe, gęste gałęzie nie przepuszczają światła przez co na dnie lasu nie ma roślin zielnych, dno lasu pokrywa igliwie. Świerki są przystosowane do wyższych pięter górskich, mają krótkie korzenie, w glebach niższych regli przewraca je wiatr. Lasy zniszczone przez wiatry to wiatrołomy, duże ich połacie są w Sudetac. Masowe wycinanie lasów skutkowało powodziami, sadzenie innych gatunków od naturalnych wiatrołomami, w Sudetach pojawiły się korniki niszczące lasy świerkowe. By nie dopuścić do klęsk żywiołowych człowiek musi umiejętnie korzystać z przyrody, a korzystanie z darów natury musi być poprzedzone jej poznaniem, stąd ochrona przyrody i jej bogactwa.

Dlatego ważna jest ochrona Sudetów. Wszyscy ludzie kochają kwiaty, ale chcąc je mieć i dawać innym zrywamy je i niszczymy. Każda roślina jest częścią przyrody, a rośliny górskie nie nadają się do bukietów, szybko umierają w wazonach, potrzebują określonej gleby i składników mineralnych, dlatego mogą żyć tylko w górach. Współczesne zagrożenia to zrywanie pięknych górskich kwiatów, które potem są wyrzucane wzdłuż szlaku. Wszystkie rośliny powinny zostać w przyrodzie, stosunek ludzi do przyrody pokazuje ich wiedzę i kulturę.

W Karkonoszach rosną rośliny żyjące tylko tam, tworzą ekosystemy górskie. Karkonosze to także ciekawa budowa geologiczna-bloki skalne i skały o niezwykłych rzeźbach.

Niezwykła fauna i flora spowodowały utworzenie parku narodowego. Karkonoski Park Narodowy służy ochronie roślin i zwierząt oraz zachowaniu sudeckiego najmniej zmienionego przez ludzi ekosystemu górskiego. Powstał na podstawie zarządzenia Rady Ministrów w 1959 r. Ma on 5,5 tys ha, ciągnie się od Szklarskiej Poręby, Jagniątkowa, Karpacza po granice Polski, obejmuje wszystkie piętra górskie z lasami, murawami, roślinnością halną i z piętra kosówki. Należy do niego położone ścianami nad Sobieszowem wzgórze z zamkiem Chojnik. Park ma tablice mówiące o jego granicach.

Naukowcy mogą badać tu mało zmienioną przez ludzi przyrodę ożywioną i nieożywioną i poznać przeszłość Ziemi. Ich badania są wykorzystywane do poprawy wydajności gleb, przeciwdziałaniu powodziom i uprawie lasów. Karkonosze ze swoimi widokami i czystym powietrzem to doskonałe miejsce do odpoczynku i rekreacji. Turyści sami mogą podążać szlakami, a z przewodnikiem dotrzeć na grzbiet. Nie wolno zbaczać z wytyczonych ścieżek ani wkraczać na tereny ścisłych rezerwatów, które są w miejscach występowania cennych gatunków roślin i zwierząt oraz w miejscach lęgowych zwierząt, nie wolno niszczyć roślin ani płoszyć zwierząt, hałasować, nacinać skał ani drzew, śmiecić, zrzucać ze zboczy kamieni i w dół kotłów. W góry najlepiej jechać w małych grupkach powiadamiając o tym Polskie Towarzystwo Turystyczne lub dyrekcję Parku.

Oprócz parku są jeszcze rozsiane po całych górach rezerwaty przyrody chroniące cenne ekosystemy, krajobrazy, gatunki i nieożywione elementy natury, w górach Bialskich jest Puszcza Jaworowa, rezerwat buczyny, w której rośnie dużo jaworów, las ten przypomina pierwotną puszczę sudecką, jest tu wiele cennych zwierząt. Kruczy Kamień koło Lubawki w Górach Kamiennych to rezerwat skał porfirowych, które są pozostałością po aktywności wulkanicznej, są to rzadkie i piękne skałki. Takich rezerwatów w Sudetach jest wiele, obowiązują w nich te same zasady co w Parku. Przetrwanie tamtejszej przyrody zależy od zachowania odwiedzających Sudety ludzi.

Na podstawie książki Rośliny Sudetów autorstwa Jerzego Fabiszewskiego, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1971 r

Zima jest niebezpieczna nie tylko dla ludzi, także dla zwierząt, głównie domowych. Najlepiej jest wpuścić je do domu, koty niech śpią przy piecyku lub grzejniku, psy pod stołem na podusi, delikatne rasy psów, bezwłose albo z owłosieniem takim jak nasze włosy wyprowadzajmy w kubraczkach, podczas spaceru smarujmy psom poduszeczki wazeliną przed solą drogową, tak samo kotom, które czują silną potrzebę wychodzenia. Psom skróćmy spacery, szczególnie psim seniorom. Psi seniorzy także potrzebują ubranek, ale nie wolno dopuścić do ich przemoknięcia. Podczas spaceru omijamy kałużę, po powrocie usuwamy śnieg spomiędzy palców i osuszamy łapki, szczególnie u ras długowłosych. Trzeba zapewnić więcej ruchu na spacerach i więcej karmy w domu. Jeśli pies nie może być w domu trzeba wymościć mu budę słomą lub styropianem albo wpuścić do garażu, ogrzewanej szopy, kotłowni, tam gdzie jest ciepło. Tak samo kota. Po powrocie zwierzaka do domu oczyśćmy mu łapki z soli i odmrażaczy. Wodę zmieniamy psu kilka razy dziennie by nie była zamarznięta. Jedzenie musi być w temperaturze pokojowej, woda też. Nie stosujmy metalowych obroży i nie wolno trzymać psa na łańcuchu. Na spacer pies nie może wychodzić zgrzany [https://psipakiet.pl/blog/jak-pomoc-psu-przetrwac-zime/]

A jeśli są koty wolnożyjące to trzeba zbudować im domki wymoszczone styropianem i szmatkami, uchylić okienko do piwnicy w bloku, wpuścić je do kotłowni, szopy lub garażu. Kotom wolnożyjcym podajemy wodę i karmę w temperaturze pokojowej o stałych porach, wodę podajemy w dużej misce, zmieniamy kilka razy dziennie, na noc można dolać do wody oleju, żeby słabiej zamarzała. Koty muszą mieć stale otwarte i suche schronienie np. osłonięte od góry i z 3 stron domki, kiedy wymoszczenie zamoknie zmieniamy je. Okienka do piwnicy muszą być małe, by piwnica nie traciła ciepła, można zamontować klapki dla zwierząt, które otwierają się pod naciskiem kota i potem zamykają. Domki stawiamy na podwórkach, balkonach oraz tam, gdzie nikt ich nie zniszczy, musi być zgoda właściciela np. bloku. Karma musi być kaloryczna, zimą dajemy im więcej karmy i częściej, tak by każdy kot się najadł, koty mają dobrą pamięć więc karmimy je o stałych porach, nie zostawiamy karmy w piwnicach, suchą karmę musimy zrównoważyć odpowiednią ilością wody. Wodę trzeba wystawiać kotom regularnie, za każdym razem gdy zamarznie, dopajamy w misce także inne dzikie zwierzęta, kiedy lód zetnie strumyki i rzeki np. sarny, ptakom w karmnikach dajemy poidełka, również zmieniamy im wodę i pilnujemy by była płynna [https://www.zooedukacja.pl/5-rzeczy-ktore-musisz-zrozumiec-by-pomoc-kotom-przetrwac-zime].

Jeśli spotkacie rannego, chorego psa lub kota trzeba wezwać straż miejską, towarzystwo Opieki nad Zwierzętami lub odpowiednią fundację.

Rośliny mają pamięć, Mark Jaffe jako pierwszy opublikował potwierdzające to badania. Zauważył, że wąsy czepne groszku są proste, dopóki nie trafią na podporę, kiedy dotkną potencjalnej podpory zwijają się. Jaffe odciął wąs, który trzymany w wilgotnym i jasnym pomieszczeniu zwijał się po dotknięciu palcem, ale nie po ciemku, po ciemku nie reagował, ale kiedy po 2 godzinach go oświetlono zaczynał się zwijać. Wąs po włączeniu światła przypominał sobie o dotyku i zwijał się. Muchołówka zamyka pułapkę jeśli dotknie owady wystarczająco duży, by jej się opłaciło, musi dotknąć 2 włosków, lub dwa razy jednego, to jest przykład pamięci krótkotrwałej, jest jeden dotyk, muchołówka go pamięta, reaguje na drugi, jeśli włoska dotknie mała mrówka, to zanim dotrze do drugiego muchołówka zapomni pierwszy dotyk, więc mrówka może chodzić po pułapce bez zamykania jej. Dieter Hodick i Andreas Sievers z Uniwersytetu w Bonn uznali, że dotyk jednego włoska wyzwala potencjał czynnościowy, który daje otwarcie kanałów wapniowych w pułapce, co powoduje wzrost stężenia jonów Ca, pułapka do zamknięcia potrzebuje wysokiego stężenia jonów wapnia, podwójny dotyk takie zapewnia, ponieważ z czasem stężenie jonów wapnia maleje, czyli wraca do poprzedniego stanu wskutek repolaryzacji, do drugiego dotknięcia musi minąć krótka chwila inaczej poziom wapnia opadnie na tyle, że nie zamknie pułapki.

Aleksander Volkov z Uniwersytetu Oackwood w Alabamie wraz ze swoim zespołem potwierdził, tezę, że to zmiana ładunków powoduje zamknięcie pułapki, potraktowali prądem z 2 elektrod, okazało się, że pułapki muchołówki zamykały się kiedy między elektrodami przepłynęło 14 kulombów w ciągu 20 s, jeśli ten czas przekroczono pułapka pozostawała otwarta. Czyli stężenie jonów wapnia rośnie, kiedy owad dotknie włoska, wraz z jonami rośnie potencjał elektryczny, który utrzymuje się 20 sekund, jeśli w tym czasie owad dotknie drugiego włoska potencjał osiąga wartość progową potrzebną do zamknięcia liścia.

Czeski botanik Rudolf Dostal w latach 20 odkrył pamięć morfogenetyczną, czyli taką, która kształtuje wygląd rośliny w przyszłości. Polega to na tym, że kiedy na jakimś etapie życia rośliny zadziała jakiś bodziec, np. ucięcie gałęzi, początkowo jest obojętny, ale podczas zmian otoczenia zaczyna zmieniać wygląd rośliny, Dostal badał siewki lnu, zdrowe siewki lnu mają 2 duże liścienie i pączek szczytowy, pączek wyrasta ze środka łodygi, w czasie rozwoju zboku łodygi po stronach liścieni pojawiają się 2 pączki boczne, które są uśpione, dominacja pączka szczytowego to dominacja wierzchołkowa. Pąki boczne aktywuje ucięcie pąka głównego, jakie robimy podczas przycinania roślin w ogrodach, wtedy powstają 2 rozgałęzienia, dla których pąki boczne stają się szczytowymi. Dostal odciął pąk szczytowy i jeden liścień, wtedy rozwinął się jeden pąk boczny od strony tego liścienia, który został na siewce. A kiedy siewkę z odciętym pąkiem szczytowym i jednym licieniem umieścił w świetle czerwonym, wtedy rozwinęły się oba pąki boczne. Michel Thellier z Universytete de Rouen w Górnej Normandii i Francuskiej Akademii Nauk odciął pączek szczytowy uczepowi owłosionemu, wtedy rozwinęły się oba pąki boczne w tym samym tempie, ale kiedy uszkodził jeszcze jeden liścień, wtedy rozwinął się pąk boczny w pobliżu zdrowego liścienia. A jednoczesne uszkodzenie pąku szczytowego i kilkukrotne ukłucie igłą liścienia spowodowało szybszy rozrost pąka bocznego po stronie uszkodzonego liścienia. Potem Thellier odciął pąk szczytowy następnej siewce, ale po 2 tygodniach ukłuł jeden z liścieni, co spowodowało ograniczenie rozwoju paka bocznego w pobliżu uszkodzonego liścienia. Później ukłuł liścień kolejnej siewki, ale po kilku minutach usunął oba liścienie, po usunięciu pąka szczytowego rósł pąk boczny w pobliżu nie ukłutego liścienia, czyli pąki zapamiętały uszkodzenie liścieni. Uważa się, że za to zjawisko odpowiadają auksyny.

Trofim Denisowicz Łysenko uważał, że wpływ środowiska prowadzi do zmian w fizjologii i morfologii roślin mających przystosować je do otoczenia. W 1928 r badał pszenicę ozimą. Posadzona jesienią pszenic ozima kiełkuje przed nastaniem pierwszych chłodów, wiosną po odwilży zakwita, ale do zakwitnięcia potrzebuje zimy. Ciepłe zimy lat 20 zniszczyły pola oziminy doprowadzając do głodu. Łysenka chciał uratować ocalałe nasiona i zapobiec przyszłym klęskom głodu, odkrył, że trzymając przed wysianiem nasiona pszenicy w zamrażalce wykiełkują one nawet jeśli zima jest ciepła. Nazwał ten proces jarowizacją, która dotyczy zmian w nasionach i roślinach pod wpływem zimna i w warunkach naturalnych i sztucznych. Sałata siewna i rzodkiewnik potrzebują krótkotrwałych chłodów, drzewka i krzewy owocowe mrozów. Jarowizacja gwarantuje wiosenny i letni okres kwitnienia. W klimacie umiarkowanym czereśnie wypuszczają pąki ok. 1 kwietnia, kiedy dzień trwa 12 godzin, a nie jesienią kiedyś też dzień trwa 12 godzin, ale zimowe mrozy mogłyby porazić owoce. Kwitnąc w kwietniu czereśnia daje sobie kilka miesięcy na owocowanie. Czereśnie pamiętają, że zima już była i mogą pąpić.

Mechanizm jarowizacji wyjaśniły badania nad rzodkiewnikiem, który rośnie w całej Europie. Odmiany środowiskowe, czyli ekotypy z północy potrzebują jarowizacji, te z południa nie. Kiedy skrzyżuje się przedstawicieli obu ekotypów, potomstwo dalej wymaga jarowizacji, czyli to cecha dominująca, odpowiadają za nią geny FLC. Dominujący allel po okresie chłodów zostaje wyłączony, ale do zakwitnięcia potrzeba jeszcze odpowiedniej długości dnia i ciepła, dlatego roślina musi pamiętać, że było zimno.

Badania nad genami FLC przyczyniły się do rozwoju epigenetyki, czyli nauki wg, której organizm zmienia transkrypcję genów zależnie od środowiska, taka transkrypcja jest przekazywana potomstwu. DNA ma postać chromatyny nawiniętej na białka histonowe, nici z aktywnym DNA kodującym są luźniejsze, nieaktywne są bardziej upakowane. Histony decydują o stanie upakowania nici. Zimno metyluje histony wokół genu FLC, chromatyna zwija się ciaśniej, co wyłącza gen FLC. Komórki z unieczynnioną formą FLC dzielą się i przekazują te formę potomnym, ta forma utrzymuje się po ustąpieniu chłodów. U wieloletnich roślin kwitnących jak azalie i dęby po przekwitnięciu FLC jest aktywowany, by uniemożliwić kwitnienie w nieprzyjazne pory roku.

Barbara Hohn w swoim laboratorium w Bazylei odkryła, że poddanie roślin działaniu patogenów lub ultrafioletu zmienia ich DNA i że te zmiany są dziedziczne. Rodzice rośliny uczą się odpowiadać na stres i przekazują odpowiedź na stres swoim nasionkom. Co ciekawe czynnik stresowy powoduje powstanie wielu zmian w genach, przekazywanych przypadkowo do nasion, co zwiększa zróżnicowanie genetyczne kolejnego pokolenia, rzodkiewnik wytwarza tysiące nasion. Zmiana powstała w wyniku stresora następuje we wszystkich komórkach ciała rośliny, także w pyłku i komórce jajowej. Jest to zmiana epigenetyczna.

Igor Kovalchuk zrobił badania polegające na potraktowaniu roślin solą i wysoką temperaturą, co zmieniło DNA tych roślin i ich potomstwa. Okazało się, że rośliny macierzyste i następne pokolenie były odporne na zastosowane czynniki. A kiedy Kovalchuk potraktował badane rośliny chemią blokującą odpowiedź epigenetyczną, rodzice i dzieci nie wykazali zmian epigenetycznych. Rośliny którym zablokowano możliwość odpowiedzi nie radziły sobie ze zmianami w środowisku.

Rośliny mają również białka, które u nas są neuroreceptorami, naukowcy z Uniwersytetu Nowojorskiego odkryli u rzodkiewnika receptory glutaminowe, Jose Feijo z Portugalii uważa, że te receptory biorą udział w komunikacji międzykomórkowej.

Świadomość roślin, fizjolog roślin Anthony Trewavas z Uniwersytetu Edynburskiego w Szkocji uważa, że inteligencja nie należy tylko do ludzi. W 2005 r powstała neurobiologia roślin badająca przepływ informacji w ciele rośliny, zauważono także podobieństwo korzeni do sieci neuronów oraz istnienie informacji elektrycznych w ciele rośliny, podobnych do impulsów nerwowych. Twórcami tej koncepcji są Stefano Mancuso z u\Uniwersytetu Florencckiego i Frantisek Baluśka z Uniwersytetu w Bonn. Jednak za te same funkcje w różnych królestwach dpwiadają różne organy np. u zwierząt szkielet nadaje kształt i zapewnia wyprostowaną postawę u roślin pień.

Rośliny są świadome, wiedzą czy jest dzień czy noc, skąd pada światło, jakiej barwy jest to światło, widzą czerwień, niebieski, ultrafiolet i daleką czerwień i reagują na nie, wiedzą kiedy są dotykane i rozróżniają rodzaje dotyku, czują obecne w powietrzu zapachy i reagują na niewielkie ilości cząsteczek zapachowych w powietrzu, wiedzą gdzie góra i dół, wiedzą, że korzeń rośnie na dół, a pień w górę, zmieniają kształt, by osiągnąć kierunki wzrostu, pamiętają choroby i nieprzyjazne czynniki, które na nie działały i odpowiadają na nie, przyzwyczajają się do nich. Rośliny nie zauważają liczby spotykających je ludzi ani zwierząt, nie rozróżniają także poszczególnych osób, ale rośliny czują ból jako niekorzystny bodziec powodujący szkodę w ich ciele.

Rośliny mają orientację w terenie, inną niż nasza, ale wiedzą w jakim się podłożu, na jakim terenie, wiedzą gdzie są góra i dół. Nawet, gdy odwróciły siewkę do góry nogami ona i tak wypuści korzonki na dół, liścienie w górę, dorosła roślina również się odwróci sama, korzenie będą rosły w dół, gałęzie i pień w górę, wąsy czepne wyczuwają podpory, a kanianka pomidora. Eksperyment z siewkami przeprowadził Henri Louis Duhamel de Monceau, inspektor morski i botanik z Francji, zauważył, że siewki ustawione do góry korzonkiem, skierują go na dół, a liścienie w górę, korzenie mają grawitropizm dodatni, rosną w kierunku działania siły ciążenia, nadziemne części mają grawitropizm ujemny, rosną odwrotnie. Thomas Andrew Knight z Towarzystwa Królewskiego zbudował napędzaną wodą maszynę w kształcie koła obracanego wodą, do koła przymocował płytę, na płycie umieścił we wszystkich kierunkach siewki fasoli, puścił koło w ruch, wszystkie siewki wytworzyły korzenie na zewnątrz maszyny, liścienie i inne nadziemne części do środka. Karol Darwin z synem Francisem obcięli siewkom fasoli, groszku i ogórka wierzchołki korzeni na różnej długości i posadzili je na wilgotnej ziemi, siewki wypuszczały korzenie w tym kierunku, w którym leżały, wystarczyło do tego obcięcie pół mm korzenia, ale kiedy korzonek odrósł to kierował się w dół, okazało się, że wierzchołek korzenia wyczuwa grawitację. Darwin przypiął siewki do ziemi, po 90 godzinach obciął im wierzchołki korzeni, które już zdążyły uróść w dół, te 90 minut wystarczyło, by siewki rozpoznały grawitację i mimo obcięcia stożka wzrostu dalej rosły korzeniami w dół, łodygą w górę. Obaj Darwinowie powtórzyli eksperyment wypalając końce korzonków azotanem srebra. Później okazało się, że to czapeczka na stożku wzrostu reaguje na grawitację. Mimo jego odcięcia reszta rośliny dalej rośnie w górę.

Maarten Koornnef miał rośliny z uszkodzonym DNA, które nie znały kierunku góra-dół, odkryto je odwracając doniczki o 180 st. Większość siewek odzyskała kierunek, ale część nie, były takie które straciły geotropizm dodatni oraz takie, które straciły ujemny, rzodkiewnik z mutacją genu strach na wróble miał normalny wzrost korzenia, a łodygi rosły poziomo, wilec płaczący ma mutacje genów strach na wróble.

Naukowcy z Laboratorium Phila Benfeya na Uniwesrytecie Nowojorskim sprawdzili, która część pędu odczuwa grawitację. Okazało się, że gen strach na wróble potrzebny jest do wytworzenia endodermy, półprzepuszczalnej bariery drewna, która decyduje co przeniknie do naczyń, mutanty nie miały endodermy, miały słabe korzenie, ale i tak znały kierunek pionu. Pozbawione epidermy pędy nie wiedzą gdzie góra i dół, w pędzie receptorem grawitacji w łodydze jest endoderma, w korzeniu czapeczka. Komórki środkowej części czapeczki mają statolity, kuliste organella cięższe od innych, kiedy korzeń ułoży się na boku to statolity idą na dół, w łodygach są w endodermie, przewrócona łodyga powoduje opadnięcie statolitów na dół, to one są receptorami grawitacji, a narządy zmysłu to czapeczka i endoderma. John Kiss z uniwersytetu w Miami potwierdził, że korzenie rosną zgodnie z kierunkiem grawitacji. Korzeń wyczuwa kierunek grawitacji, wierzchołek pędu widzi światło, kanianka czuje zapach pomidora, wszystkie te reakcję są wygięciem w stronę bodźca.

Duński fizjolog roślin Peter Boysen Jensen odciął wierzchołek pędu owsa, potem przymocował go, ale zanim to zrobił umieścił pomiędzy wierzchołkiem a resztą pędu żelatynę lub szkło, potem oświetlił roślinę, ta, która była spojona żelatyną odwróciła się do niego, ta ze szkłem nie. Naukowiec odkrył, że sygnałem, który wierzchołek wysyła do reszty łodygi jest substancja rozpuszczalna w wodzie, ale dalej nie znał tej substancji, w latach 30 odkryto auksynę. Jedna z jej funkcji jest powodowanie wydłużania się komórek, pod wpływem światła auksyny gromadzą się w zacienionej części rośliny, powodując wydłużanie zacienionych komórek i zgięcie łodygi do światła, grawitacja powoduje, że auksyny gromadzą się nad statolitami w górze, tam komórki wydłużają się i korzeń rośnie w dół, za to w łodygach i liściach rozkładają się na dole, więc nadziemne części rosną w górę, wiele bodźców czuciowych wykorzystuje auksyny.

Rośliny też się poruszają, liście się zwijają i rozwijają, tak samo kwiaty, rośliny zginają się w stronę słońca. Profesor Wilhelm Pfeffer, student Juliusa von Sachsa sfilmował ruchy mimozy, tulipanów i bobu, wcześniej Darwin wieszał nad rośliną szklaną płytę i co kilka minut zaznaczał położenie wierzchołka pędu, tak obrazował dobowe ruchy rośliny. Okazało się, że każda roślina wykonuje ruchy nutacyjne, czyli spiralne odchylenia w ciągu dnia, siewka fasoli wychyla się o 10 cm, ale różne rośliny poruszają się po różnych figurach, tulipany robią okrążenie co 4 godziny, rzodkiewnik robi obrót co 15 min-24 godzin, pszenica w 2 godziny, na szybkość ruchu wpływają różne czynniki. Maria Stolarz przypaliła liść słonecznika przez 3 sekundy co spowolniło jego ruch dwukrotnie, ale po jakimś czasie wrócił do stałego tempa. Donald Israelsson i Anders Johnsson z Instytutu Technologii Uniwersytetu w Lund stwierdzili, że nutacja wynika z grawitropizmu, jeśli wiatr lub zwierzęta poruszy łodygą, przemieszczają się statolity w endodermie i łodyga zmienia położenie, ale dążąc do pionu znowu wraca do poprzedniej pozycji. Takie ruchy przebadano u koniczyny, tulipana, ogórka i kapusty. Darwin natomiast uważał, że grawitropizm i fototropizm wynikają z ruchów nutacyjnych. Allan H. Brown zaplanował badania nad rzodkiewnikiem w kosmosie, ale przeprowadziła je dopiero załoga Columbii na siewkach słonecznika, siewki robiły ruchy nutacyjne bez grawitacji. Hidayeku Takahashi z Japońskiej Agencji Badań Kosmicznych zauważył, że pozbawiony endodermy wilec i rzodkiewniki z uszkodzonymi statolitami lub ich pozbawione nie wykazują ruchów nutacyjnych, a nutacja siewek na Columbii wynikała z tego, że wykiełkowały na Ziemi. Anders Jonssons fotografował siewki rzodkiewnika, które wykiełkowały w kosmosie i zostały umieszczone w komorze bez grawitacji, siewki wykazywały okrężne ruchy, ale o mniejszej amplitudzie niż na Ziemi. Po umieszczeniu siewek w wirówce zaczęły się poruszać mocniej, im wyższa grawitacja, tym bardziej nutacja przypominała tę na Ziemi. Wniosek nutacja jest wrodzonym ruchem roślin wzmacnianym przez grawitację. W przyrodzie na roślinę działają różnokierunkowe bodźce np. światło spada z boku a układ statolitów każe jej rosnąć pionowo, w ten sposób rośliny szukają najlepszej pozycji. Wąsy czepne winorośli wabi cień płotu, a grawitacja pozwala jej okręcić się wokół sztachet, roślina na parapecie zwróci się do słońca a grawitacja utrzyma ja w pionie. Pomidor przyciągnie kaniankę zapachem, a grawitropizm sprawi, że urośnie do góry.