biologia i ochrona przyrody

Tym razem będzie o zwierzętach żyjących w miastach. Największą rolę w kształtowaniu fauny miasta odgrywają ludzie i ich działalność powodująca ekstremalne przekształcenie środowiska, tereny zurbanizowane mają charakterystyczny zespół cech biotycznych, abiotycznych i technicznych, wpływających na skłąd gatunkowy, rozmieszczenie i liczebnośc zwierząt, w mieście są charakterystyczne zespoły zwierząt zamieszkujące różne typy środowisk: zieleń miejską, budynki, ciągi instalacyjne itd. przekształcenie środowiska i działalnośc człowieka dają czasem bardzo dogodne warunki dla występowania niektóych zwierząt.
Synantropizacja to proces niezależnego od człowieka zasiedlania osad ludzkich: miast, wsi, pojedynczych zabudowań przez zwierzęta, synurbizacja to zasiedlanie przez zwierzęta wnętrza miast, synurbizacja to element syn atropizacji, która jest częścią zmian antropogenicznych.
Pochodzenie fauny miejskiej: zwierzęta stale bytujące w mieście, które sukcesywnie zasiedlają nowe tereny i zwiększają swoją liczebność; gatunki synurbijne i synantropijne. Zwierzęta pozamiejskie, któe przetrwały okres zabudowy i urządzania i przystosowały się do nowego środowiska. Zwierzęta, które wnikają czynnie lub biernie do miast z innych środowisk. Gatunki celowo sprowadzane przez ludzi, jeśli potrafią przystosować się do nowych warunków środowiska.
Cechy zespołów fauny miejskiej: mała różnorodnośc gatunkowa i zmiana stosnków dominacji, wtórne gat. synantropijne i synurbijne są liczniejsze od pierwotnych gat.; duża plastycznośc populacji szybko dostosowująca się do nowych gatunków; stały proces wnikania nowych gat., które po pokonaniu barier np. behawioralnych zajmują nowe siedliska; duża presja udomowionych drapieżników, kota i psa.
Korzystnywpływ środowiska miejskiego na faunę: odpowiedni mikroklimat, ciepło, sucho, izolowane budynki dają niższe koszty termoregulacji u stałocieplnych, dominują gatunki termofilne i kserofilne, są tu imigrancji z innych krain zoogeograficznych np. neotropikalna mrówka faraona, etiopdka mucha domowa, orientalny karaluch. Nadmiar pokarmu: odpadki komunalne, wysypiska smieci, rzeźnie, magazyny, sklepy, mniejsza konkurencja o zasoby, mniejsza presja drapieżników, zabudowa i infrastruktura jako miejsce bytowania i migracji, opieka ludzi: buddki lęgowe, dokarmianie. Zrzuty ciepłej wody z elektrociepłowni, elektrowni i ciepłowni.
Niekorzystny wpływ antropopresji na faunę miast: małe zasoby wodne ograniczają liczebnośc fauny glebowej, stała obecnośc ludzi i płoszenie zwierząt, duże natężenie hałasu i pole elektromagnetyczne zaburzające orientację przestrzenną zwierząt, zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi, oświetlanie parków, ulic i zabytków jako pułapka dla owadów, u ptaków z kolei wydłuża okres żerowania, gęsta sieć kominikacyjna i zabudowania oddzielają areały bytowania wielu gatunków zwierząt na wiele oddzielnych populacji, bariery wpływają głównie na faunę glebową i naziemną, słabo na awifaunę. Infrastruktura techniczna to poważne zagrożenie np. kolizje ptaków z budynkami, porażenie elektryczne i oparzenia termiczne, ruch kominikacyjny i zwiekszone kolizje ptaków, owadów, płazów i ssaków z samochodami powodują ich smierć, zubożenie szatyroslinnej, spadek ilości ściółki, wzbogacenie flory przez obce gatunki roslin, prowadzenie zabiegów ogrodniczych degraduje faunę glebową i wodną, brak miejsca do rozrodu i ukrycia się.
Zmiany liczebności niektórych grup zwierząt w porównaniu z terenami miejskimi: spadek populacji fauny saprofaunicznej, roslinożernych bezkręgowców żerujących na zewnętrznych częściach roślin, gatunków higrofilnych, ssaków owadożernych, płazów, awifauny, gł. drapieżników, wzrost populacji przędziorkó i mszyc żerujących na drzewach przy jezdni, gatunków termofilnych i kserofilnych np. pluskwiaków, mrówek, niektórych muchówek, fitofagów o ssącym typie aparatu gębowego np. mszyc, endofitofagów np. minowców, biedronek, niektórych kręgowców np. kosa, grzywacza, myszy polnej. W mieście skraca się czas trwania rozwoju larwalnego, rośnie długośc ciał młodocianych osobników-dużo jedzeniea, śmiertelność osobników młodocianych-wypadki, duże zagęszczenie naraza je na choroby, rośnie indeks serca ze względu na stres-kontakt z ludźmi, maszynami i wysiłek-ucieczka, rośnie ilośc anomalii morfologicznych-metale ciężkie, promieniowanie, spada antropofobnia, dystans ucieczki przed ludźmi, nie ma miejsca, przyzwyczajaja się, przyspieszony termin lęgów w stosunku do dzikich populacji, cieplej i oświetlenie ulic i parków wydłuża dzień, rośnie rozrodczość, ciepło i jasno i jedzenie, rośnie śmiertelność-choroby, anomalie morfologiczne, stres, wypadki, rośnie liczba lęgów- światło i ciepło, zagęśzczenie populacji, mało miejsca dużo osobników, rosnie śrdednia dł. zycia-pokarm, brak drapieżników spotykanych w naturze, maleje migracyjność, światło i pokarm są cały rok, rosnie wskaźnik serca przez wysiłek ucieczka przed ludźmi i maszynami, rosnie udział młodych osobników populacji wiosną, szybszy rozród ze względu na klimat, procent samców, samce są słabsze genetycznie, więc gorzej znoszą głód, intensywnośc rozrodu jesienią, dłużej ciepło i widno, rosnie przeżywalnośc zimą-jedzenie, kryjówki, rośnie ciężar ciała, jedzenie, spada tempo dojrzewania samic, dłuższe życie oznacza wolniejszy rozwój, nie musi się spieszyć by wydac potomstwo.
Zagrożenia dla siedlisk, upraszczanie siedlisk i ich przesuszanie, brak wody i biogenów, zmniejszanie powierzchni płatów i ich izolacja, zabudowywanie, usuwanie starych drzew dziuplastych i martwych, schronienie dziuplakó i wiewiórek, deficyt drzew i krzewów wydających owoce zapewniające pokarm.
Wskazania dla ochrony fauny miejskiej: zachowanie róznorodności gatunkowej i siedliskowej, zwiększenie powierzchni siedlisk i zachowanie lub przywrócenie ich naturalnych cech, stały monitoring stanu siedlisk i fauny, edukacja ekologiczna. 
Przyczyny ekspansji ptaków w środowisku miejskim: rosrost przestrzenny miast powoduje powstanie luki w środowisku, którą mogą zająć ptaki, przyjazny stosunek ludzi, brak prześladowań, pomoc np. budki lęgowe, dokarmianie, wraz z rozwojem nowoczesnej urbanistyki wprowadza się wiele obszarów zieleni miejskiej-nowoczesne osiedla-Ruczaj, Nowa Huta, zalesienie hałd na Śląsku, mniej naturalnych wrogów i myśliwych, łągodniejszy mikroklimat, oświetlenie uliczne, dłuższy okres żerowania i lęgów, nadmiar różnorodności pokarmu, wysokie budynki to atrakcyjne i bezpieczne miejsce gniazdowania.
Głowne typy budowy siedlisk ptaków w mieście: strefa zwartej zabudowy, tereny przemysłowe i ruderalne, tereny zielone, wody-miejskie odcinki rzek, stawy, mokradła, zbiorniki. W Krakowie zabodowa, drogi i nieużytki stanowią 56,1%, grunty orne 20,5%, łąki i pastwiska 4,6%, sady 0,6%, lasy i zadrzewienia 4,4%, zieleń osiedlowa 13,7%, wody 0,1%. Ptaki związane ze strefą zwartej zabudowy to gołębie, kawki, wróble domowe, kopciuszki, jerzyki, oknówki, kosy, kwiczoły, szpaki, zięby, dzwońce, kapturki, ptaki zyjące wśród zieleni miejskiej: sierpówki, grzywacze, kowaliki, modraszki, sikory bogatki, sroki, gawrony, ptaki środowisk ruderalnych: wrony siwe, sójki, dzierlatki, białorzytki, gatunki związane ze środowiskiem wodnym: krzyżówki, głowienki, łyski, łabędzie nieme, błotniaki stawowe, mewy smieszki, w miastach żyje pustułka, dużo jej w Berlinie, Pradze i Poznaniu.
Zagęszczenie populacji pustułki zwyczajnej Falco tinnunculus w wybranych miastach Europy: w Warszawie na pow. 494 km2 w latach 1985-2000 oznaczono 60 par lęgowych, zagęszczenie wynosiło 12 par/100km2; w Poznaniu na obszarze 229 km2 w roku 1991 było 55 par lęgowych, zagęszczenie wyniosło 24 pary/100 km2; w Pradze na 497 km2 w 1985-89 oznaczono 200 par lęgowych i zagęszczenie 20 par/100 km2, w latach 2000-2002 było 300 par, zagęszczenie wyniosło 60 par/100 km2; w Berlinie na pow. 892 km2 w latach 1994-1998 oznaczono 200-240 par lęgowych, zagęszczenie wynosiło 22-27 par/100 km2; w Hamburgu na pow. 747 km2 w latach 1997-2000 było 150 par lęgowych, zagęszczenie wynosiło 20 par/100 km2. W pokarmie pustułki w Pradze dominują norniki polne, wróble, więcej jeróżnych innych ptaków, mniej niż wróbli je owadów, mniej innych ssaków, w centrum Warszawy je głównie norniki polne, potem inne ssaki, owady, wróble, ale więcej innych ptaków ogółem, na Ohocie w Warszawie najwięcej je norników polnych, wróbli, innych ptaków, owadów, w Toruniu głównie norniki polne, owady i inne ssaki, mało ich je, w Chełmży głównie norniki, mniej owadów, jeszcze mniej innych ssaków, w Papowie Biskupim głównie dużo je noriników polnych, mało innych ssaków, mało owadów i maleńko wróbli. W Poznaniu wprowadzono projekt ochrony pustułek.
Ssaki miasta w Parku Tysiąclecia i Rybitwy jest 69,6% nornika polnego Microtus arvalis, 3,2% darniówki zwyczajnej Microtus subterraneus, 8,6% badylarki Micromys minutus,  8,5% mysz polnej Apodemus agrarius, 4,9% inne myszy Apodemus sp. 0,4% ssaków owadożernych Insectivora. W okolicach III Kampusu UJ jest 48% nornika zwyczajnego Microtus arvalis, 14% nornika burego Microtus agrestis, 26% myszy polnej Apodemus agrarius, 5% myszy leśnej Apodemus flavicollis, 5% myszy zaroślowej Apodemus sylvaticus, 1% nornicy rudej Myodes glareolus.
Wg. ludzi największy problem stanowi dzik Sus scrofa dlatego, że ma zdolnośc adaptacji do najbardziej zróznicowanych warunków siedliskowych, liczebnośc tego gat. wzrasta w Europie od lat 50 XX w. Dominuje w Hiszpanii-Saragossie i Barcelonie, kilkunastu miastach w Niemczech gł. w Berlinie, gdzie jest 7-8000 dzików, od połowy lat 90. odstzreliwuje się 1000 osobników rocznie, w Polsce szybki rozrost populacji dzika miał miejsce po II wojnie światowej, dziś dziki zasiedlają praktycznie teren całego kraju, w tym kilkanaście miast: Trójmiasto, Kraków, Szczecin, Wrocław, Bydgoszcz. Problemy z dzikami to wypadki drogowe, w Krakowie ok. 20 kolizji rocznie, niszczenie trawników, klombów, ogrodów, dewastowanie ogrodzeń w okół posesji i ogrodów, niepokojenie i napastowanie ludzi, przenoszenie chorób odzwierzęcych.
Lis Vulpes vulpes: w Londynie zyje 10000 lisów, władze miejskie rozprowadzają ulotki informujące włąścicieli domów, że należą one do świata dzikiej przyrody i należy żyć z nimi w harmonii, tolerować je.
Kuna domowa Martes foina średni areał osobniczy wynosi 0,1 km2, czyli 10 razy mniejszy naż dla osobników zamieszkujących tereny niezurbanizowane. Konflikt z ludźmi: hałas głosy godowe, tupot, zniszczenia w budynkach, zanieczyszczenie-odchody, kłaczki, znakowanie terytorium, zniszczenia w samochodach-np. w Stuttgardzie kuny uszkadzają 2% parkujących samochodów, w całych Niemczech kuny niszczą instalację w 200000 samochodach rocznie, szkopdy wynoszą 80 mln Euro.

Są dowody na to, że tłuszcze zwierzęce są szkodliwe, nie tylko świadcząo tym niebieskie strefy, ale jest przykład z Karelii Północnej z Finlandii. Zimny klimat na północy Europy, ludzie żyli tam długo, jedli owoce, części roślin,grzyby, byli zdrowi. W sezonie zbierano maliny, borówki, brusznice, morożki, jeżyny (obecnie uprawia się je masowo i robi się przetwory), na południu dzikie porzeczki i poziomki, pąki i męskie kwiatostany sosny i świerku, pito sok z brzozy, zbierano grzyby. Jak mięso to chudą dziczyznę. Wtedy ludzie byli zdrowi, żyli ok. 100 lat.

Po wojnie rząd dał weteranom ziemię z zamian za udział w walkach. Ludzie zaczęli chodować bydło i świnie. Zmieniła się ich dieta, zaczęli jeść masło, tłuste mleko, sery, mięso, zaczęli chorować na choroby serca. W 1972 wprowadzono Projekt północnokeralski polegający na zastąpieniu tłustego jedzenia zdrowym. Pojawiły się w Finlandii odporne na zimno odmiany rzepaku, ludzie zaczęli je uprawiać, przekonano ludzi do uporawy zbóż, dieta Karelczyków zmieniła się na mączną, masło zastapiono elejem rzepakowym,stan zdrowia ludzi się poprawił. Sezon wegetacyjny w Karelii jest krótki, ale robi się przetwory, soki, dżemy, mrożonki (najmniej stratna forma przetwarzania) z malin i borówek, które ludzie jedza przez cały rok.

Uprawia się tam niegdyś dzikorosnące maliny, morożki, brusznice, borówki, borówki amerykańskie. Wnioski są takie, że kiedy ludzie jedli głównie owoce i części roślin byli zdrowi i długowieczni, kiedy jedli mięso i tłuszcze zaczęli chorować,kiedy ograniczyli mięso na rzecz zbóż i owoców oraz tłuszcze zwierzęce na rzecz oleju, ich stan zdrowia się poprawił, zarówno kobiet jak mężczyzn. Projekt ten obniżył ludziom cisnienie tętnicze, poziom złego cholesterolu, trójglicerydów, mniej osób chorowało na chorobe wieńcową.

Pszczoła miodna wykazuje wierność kwiatową, tj zapyla jeden gatunek kwiatu w danym sezonie. Wiemy, że jest masowy rozkwit, czyli w danym czasie kwitnie jeden główny gatunek rośliny, dzięki czemu pszczoły doskonale poznają topografię kwiatu, położenie miodników, pręcików i najprostszy dostęp do nich. Dzięki ej wiedzy mogą szybciej i sprawniej zbierać pyłek, dlatego zbierają go więcej w krótszym czasie, dzięki czemu mogą lepiej zaopatrzyć ul, wykarmić larwy i królową. Wierność kwiatowa ma też znaczenie dla kwiatów, pszczoły odwiedzają jeden gatunek nie zanieczyszczają kwiatów obcym pyłkiem, za to sprawniej rozprowadzają pyłek z danego gatunku skutecznie zapylając. Widać to kiedy pszczoły wracają do ula niosąc pyłek w tym samym kolorze. Pszczoła miodna zapyla jeden gatunek dopóki nie zakończy się jego okres kwitnienia. Inne gatunki pszczół, trzmiele, a czasem i pszczoła miodna wykazują floromigrację, czyli zbieranie pyłku z wielu różnych gatunków roślin w jednym sezonie. Jako, że każdy rodzaj ma inny kształt kwiatu, a zapylacz musi dostać się do nektaru i pyłku floromigracja daje wolniejsze zapylanie i zbieranie pożytku niż wierność kwiatowa. Za to, kiedy jeden zapylacz zapyla wiele gatunków, nie tylko jeden sprzyja bioróżnorodności. Kwiaty owadopylne potrzebują zapylaczy by wydać owoce, są do tego przystosowane poprzez produkcję nektaru, który stanowi pokarm dla zapylaczy oraz słodkiego pyłku, który łatwo przenosić, przylepia się do ciał owadów i jest dla nich jadalny, wierność kwiatowa jest skuteczniejsza, ale tylko dla danego gatunku, obroną jest fakt, że jeden rój zapyla jeden gatunek, ale floromigracja pozwala zapylać jednej rodzinie wiele gatunków jednocześnie. Sprzyja też zapyleniu pyłkiem innego gatunku powodując powstawanie mieszańców, które dają początek nowym gatunkom, których cechy pozwalają znosić nowe warunki, floromigracja sprzyja ewolucji. Pszczoła miodna wykazuje floromigrację w przerwach kwitnienia roślin pożytkowych, czyli tych, które zwykle zapylają, czasem w sezonie dany gatunek w danym miejscu przerywa kwitnienie, wydaje owoce i kiedy te dojrzeją wypuszcza nowe kwiaty. Obie te strategie maja swoje zalety i są potrzebne przyrodzie.

Jak rozpoznać poszczególne gatunki fiołków.
Fiołek alpejski Viola alpina pojedyncza, podnosząca się nieulistniona łodyga kwiatonosna, wile, drobnych liści rozety, okrągłe lub lekko wydłużone, karbowane blaszki liściowe, sercowate nasady, długie ogonki, drobne, iintensywnie fioletowe kwiaty z białą gardzielą z czarnymi smugami, tępe, ząbkowane płatki, jeden skierowany jest w dół, szyjka słupka ma wybrzuszenie, znamie dwuczęściowe, owoce to nagie 3-klapowe torebki, bylina kwitnie od czerwca do lipca na halach, w pasmie kosówki, piętrze alpejskim, skały wapienne, u nas w Tatrach.
Fiołek bagienny Viola uliginosa brak łodygi, kwiaty maja długie szypułki wyrastające z kątów liści, nerkowate liście o sercowatych nasadach maja 2 razy dłuższe, oskrzydlone ogonki, przylistki całobrzegie, gruczołowate, duże, fioletowe kwiaty, po 2 w różyczce, działki tępe, owoce to zwisające w dół nagie, kuliste torebki, porasty łęgi, tereny podmokłe, brzegi strumieni.
Fiołek biały Viola alba jajowate liście rozety z sercowatymi nasadami, karbowane, długoogonkowe, owłosione, wąskie, lancetowate przylistki z frędzelkami, białe lub fioletowawe duże kwiaty na szypułkach krótszych niz liście, na środku jest podkwiatek, tępe działki, owoce to owłosione, kuliste torebki wiszące w dół na szypułkach, kwitnie w maju i czerwcu, rośnie na otwartych terenach, w lasach i zaroslach.
Fiołek bławatkowy Viola suavis łodyga okrągła, podnosząca się, liście eliptyczne lub okrągłe, u nasady sercowate, karbowane, kwiaty fioletowe z białą lub niebieska gardzielą. Rosnie na łąkach i pastwiskach.
Fiołek błotny Viola palustris kłącze wytwarza długie rozłogi, liście okrągłe, sercowate, nerkowate lub okrągłe, karbowane. Kwiaty fioletowe, liliowe lub białe, dolny płatek korony ma żylki, ostroga dłuższa od działek. Owoc to torebka na długiej szypule. Rosnie na bagnach, tofowiskach, w olsach.
Fiołek dacki Viola dacica prosta, zwykle naga lodyga, uliptyczne, całobrzegie, łukowato unerwione liście o nasadach zwężonych w ogonek, szerokie, dłoniasto powcinane do 2/3 dł. przylistki, kwiaty fioletowe, żółte lub białe w okolicach dna kwiatowego, długa ostroga, po 2 kwiaty w kątach liści wyrastają, porasta połoniny.
Fiołek drobny Viola pumila naga łodyga, liście górą nagie, ciemne, spodem owłosione, klinowata nasada przechodzi w ogonek, piłkowane, nagie przylistki sięgaja ponad połowie ogonka liściowego, kwiaty fioletowe, działki zaostrzone, naga szyjka słupka, owoce to nagie torebki, porasta wilgotne łaki.
Fiołek dwukwiatowy Viola biflora wznosząca się, cienka łodyga, sercowate, karbowane liście, nerwy na spodach owłosione, po 2 liście na łodydze, drobne, podługowate, cąłobrzegie lub ząbkowane przylistki, żółte kwiaty z brunatnymi żyłkami od 1 do 3 wyrasta w kątach liści, króka ostroga, płatki zwrócone ku górze, szpiczaste działki, spłąszcozne, dwuczęściowe znamię słupka, owoce to nagie 3-klapowe torebki, wiele nasion z elajosomami, porasta wilgotne górskie lasy i wilgotne skały. 
Fiołek Kitaibela Viola kitaibeliana omszona pokładająca się lub wzniesiona łodyga, pojedyncza lub rozgałęziająca się u nasady, małe, tępe łopatkowe liście, przylistki łatkowate, szcyztowa łatka wygląda jak liśc, boczne sa wąskie, krótkie, głęboko wcięte, kremowe lub żółte kwiaty, długa ostroga, działki duże, wyraźne, owoce to torebki zasiedla suche pola i piaski. 
Fiołek kosmaty Viola hirta liście i kwiaty wyrastają prosto z kłacza, liście jajowate, koniec osrty, nasada sercowata, przylistki całobrzegie, piłkowane, ostroga czerwono-fioletowa, niebieskie, wonne, duże kwiaty. Owoc to torebka otwierająca się 3 klapami, które otwierając się wyrzucaja nasiona. Rośnie na wzgórzach, w widnych lasach i zaroślach.
Fiołek górski Viola montana lancetowate, ktrótkoogonkowe liście łodygowe, zwężaja się w trójkąt, lancetowate przylistki, jasnofioletowe kwiaty i białych środkach, 4 zachodzące lekko na siebie płatki, zielone ostrogi, kwiaty duże, owoce to torebki.
Fiołek leśny Viola reichenbachiana łodyga podnosząca się lub leżąca wyrasta z kłącza, liście karbowane, owłosione, odziomkowe są sercowate, mają dlugie ogonki, sercowate łodygowe mają krótkie ogonki, przyliski wąskie, grzebieniasto frędzlowane. Fioletowe kwiaty na długich szypułkach, ciemnofioletowa ostroga zagina się do góry, 5 płatków korony 2 ida do góry, 3 w dół, 5 pręcików i słupek z główkowatym znemieniem. Owoc to torebka pękająca 3 klapami, które wyrzucaja nasiona. Roslina ozdobna, rośnie w lasach.
Fiołek mokradłowy Viola persicifolia wzniesiona, naga, rozgałęziona, cienka łodyga, ulistniona, liście lancetowate, trójkątne, nasady sercowate, ogonki ulistnione, przylistki ząbkowate, na środkowych liściach, krótsze od ogonków liściowych 2 razy na dolnych, na górnych równe ogonkom, brak liści rozety, kwiaty białe, drobne, ostre działki, płatki maja fioletowe żyłki, odchylaja się na boki. zielonkawa, zgięta ostroga, naga szyjka, zgrubiała na górze, owoce to torebki z drobnymi nasionkami, pod ziemia są kłącza i korzenie, rosnie na niżu.
Fiołek pagórkowy Viola collina brak łodygi, jest kłacze, liście odziomkowe, sercowate, ząbkowane, mają duże zatoki, przylistki owłosione. Kwiaty wyrastają w kątach liści, są jasnofioletowe, dolny płatek wycięty, biaława ostroga, dwa podkwiatki na środlu szypułki. Owoc to owłosiona, okrągła torebka na prostej szypułce. Rosnie zaroślach, na obrzeżach lasów i suchych lasach.
Fiołek przedziwny Viola mirabilis grube, zdrewniałe kłącze pokryte brunatnymi łuskami, łodyga ulistniona, owłosiona, liście sercowate, zaostrzone, owlosione na nerwach, owłosione ogonki liściowe, przylistki są duże, lancetowate, całobrzegie, owłosione od góry. Kwiaty wyrastają z katów liści odziomkowych i łodygi, bladoniebieskie, dolny płatek ma ostroge, boczne płatki odstają odsłaniając wnętrze kwiatu, długa szyjka słupka, ostre działki kielicha, owoc to naga torebka. Latem tworzy kwiaty klejstogamiczne, rosnie w lasach i zaroślach.
Fiołek psi Viola canina proste, rozgałęzione łodygi wyrastaja z kłacza i tworzą kepki, liście jajowate, dolne maja długie ogonki i są tępo zakończone, górne są ostro zakończone i mają krótkie ogonki. Przylistki lancetowate, frędzlowane. Kwiaty o niebieskich, odwrotnie jajowatych płatkach, ostroga biała lub żółta, dłuższa od przedłużeń przysadek, kwiaty wyrastają z lodygi, płone mają zredukowana korone, owoc to tępa torebka. Roslina lecznicza, korzeń działa przecigorączkowo i przeciwzapalnie, roslina ozdobna, rośnie na zboczach, zaroślach, przydrożach, podwórkach.
Fiołek Rivina Viola riviniana łodyga naga lub owłosiona wyrasta z kłącza, liście sercowate, z długimi ogonkami, tworzą rozetke, przylistki lancetowate i owłosione. Dzialki kielicha są lancetowate, mają przedlużenie, odwrotnie jajowate, fioletowe płatki korony, jasna ostroga, dwa góne płatki odstaja ku górze, dwa boczne w dól lub w bok, owoc to naga, trójkomorowa torebka. Rosnie w zaroślach, lasach, na przydrożach, podwórkach, na wrzosowiskach.
Fiołek skalny Viola rupestris z kłącza wyrasta, rótka, prosta, owłosiona łodyga, liście szarozielone, grube, drobne, całobrzegie lub karbowane, okrągłe od dołu, u góry jajowate, nasada liścia sercowata, podługowate przylistki. Kwiaty łodygowe, fioletowe, drobne, z jasnymi ostrogami, owoc to jajowata, owłosiona torebka. Rośnie na wzgórzach, suchych łakch, przydrożach, podwórkach, piaskach, borach iglastych.
Fiołek torfowy Viola epipsila tworzy nad i podziemne rozłogi, po 2 z wierzchu nagie, od spodu rzadko owłosione liście, szerokie, nerkowate blaszki liściowe o sercowatych ostrogach, ogonki oskrzydlone, kwiaty niebieskofioletowe, dolny płatek ma ostrogę dłuższa od działek, owoce to torebki, rosnie na torfowiskach.
Fiołek trójbarwny Viola tricolor łodyga jest czterokanciasta, delikatnie owłosiona może być leżąca, podnosząca się, prosta lub wzniesiona, dolne liście karbowane, dolne sercowate, górne eliptyczne lub lancetowate, kwiaty wyrastają w kątach liści na długich szypułach, korona dłuższa od kielicha, górne płatki fioletowe, dolne i boczne żółte, ostroga zielono-fioletowa, kielich pięciodzialkowy, działki kielicha sa lancetowate, przedłużone od nasady, owoc to trójklapowa torebka z drobnymi, żółto-brązowymi nasionkami z elajosomami. Roslina ozdobna i lecznicza, ziele i korzeń wzmacniają naczynia krwionośne, przyspieszają metabolizm, działają moczopędnie, pomagają w kamicy nerkowej, chorobach pęcherza, nadciśnieniu, trądziku, wysypkach, uczuleniu, chorobach siatkówki. Rośnie na polach, łakach, przydrożach, w ogrodach, na podwórkach, wzgózach.
Fiołek trwały Viola saxatilis lancetowate, łodygowe, krótkoogonkowe liście o sercowatych nasadach, ulistnienie okółkowe, kwiaty żółto-białe, górne platki sa białe lub fioletowawe, dolne i gardziel żółte, środkowe jasnożółte, owoce to torebki, pączki zimujące u podstawy pędu, kwiatnie w kwietniu sierpniu, kwiaty klejstogamiczne we wrześniu na tereach góskich i podgórskich.
Fiołek wonny Viola odorata płożący, rozmnaża się przez rozłogi, liście omszone, nerkowate lub jajowate, nasada sercowata, lancetowate, frędzlowane przylistki, kwiaty ciemnofioletowe, wonne, dolny płatek wycięty na szczycie, działki kielicha tępe, owoc to kulista, owołosiona torebka, roslina lecznicza, korzen działa wykrztuśnie, napotnie, żółciopędnie, moczopędnie, rozkurczowo, okażająco, ułatwia odksztuszanie. Z kwiatów można robić syrop na kaszel, roslina jadalna, liście nadają się do zup, roślina ozdobna.
Fiołek wyniosły Viola elatior owłosiona łodyga, owłosione, szarozielone, lancetoqate, wąskie liście, brzegi blaszek sa karbowane, nasady ucięte lub sercowate, owłosione przylistki, krótsze od ogonków, maja kształt liści, górne są dłuższe od ogonków, błekitne, ługoszypułkowe kwiaty o zaostroznych działkach kielicha, owoce to torebki, rosnie na łąkach, brzegach lasów i w zaroslach.
Fiołek żółty Viola lutea pojedyncza, podnasząca się, naga lub krótko szczeciniasto owłosiona łodyga ulistniona, podziemne kłącze z nitkowatymi rozłogami, dolne krągłe lub jajowate liście, górne lancetowate i zaostrzone, duże, wolne, dłoniastodizelne przylistki, niektóre mają szczytową łatkę szerszą od innych, duże, żółte kwiaty o zaostrzonych działkach, 4 płatki zwrócone sa ku górze, dolny w dół, 3 dolne płatki maja czarne lub brązowe żyłki, szyjka słupka zakończona okrągłym, owlosionym zgrubieniem, fioletowa ostroga, owoce to torebki z wieloma nasionkami z elajosomami, rosnie na halach, w piętrze kosówki i alpejskim.

Gaz łupkowy jest na terenie całej Polski, to gaz ziemny zawarty w łupkach, składa się z 75%-95% metanu, azotu, etanu, propanu, azotu, fluorowców, tlenu, CO2, CO. Metan jest naturalnym elementem atmosfery, powstaje na drodze fermentacji metanowej, którą prowadzą bakterie beztlenowe, powstaje w wyniku procesów trawienia, rozkładu materii organicznej, dużo go na bagnach, w lasach i zaroślach liściastych okresowo zrzucających liście, metan jest także w wodzie, w stojących zbiornikach lub w wolno płynących rzekach, gdzie kumuluje się materia organiczna z nadbrzeżnej roślinności i hydrofitów. Metanotrofy to organizmy wykorzystujące metan jako związek energetyczny. Pozostałe gazy z gazu łupkowego również są naturalnym elementem przyrody, powstają metabolizmu organizmów żywych, trzęsień ziemi, rozkładu, czad powstaje w wyniku aktywności wulkanicznej, trzęsień ziemi i naturalnych pożarów lasów, prerii i sawanny.

Gaz łupkowy powstał z glonów żyjących w jasnej części wód, które masowo zakwitały odcinając dopływ światła i tlenu do niższych części wody. Te glony potem opadały na dno, ich warstwa się kumulowała, kiedy docierał do nich tlen, następował rozkład przy udziale dennych organizmów tlenowych, kiedy nakładały się kolejne warstwy materii, które odcinały dostęp tlenu, zaczynały działać bakterie beztlenowe uwalniając metan. Warstwy organiczne zostały przykryte iłami i mułem wodnym, które odcięły je od środowiska zewnętrznego. Gdy warstwa materii organicznej znalazła się 2 km pod dnem w temperaturze 60 st. C zaczęła powstawać ropa naftowa, czyli ciekła mieszanina węglowodorów, kiedy temperatura podniosła się do 120 st, a głębokość złóż osiągnęła 4 km, powstał gaz ziemny, węglowodory ciekłe rozpadły się na prostsze, całkowite zniszczenie materii organicznej zachodzi w temp. 150 st i na głębokości 5 km. Na szczęście cały czas odkładana jest nowa materia organiczna, która w miejscu o odpowiednich warunkach tworzy gaz, to miejsce to okno gazowe, tam gaz powstaje. Gaz ciągle jest wypychany przez porowata skałę do góry tworząc okno gazowe, gdzie są niższe temperatury i mniejsze ciśnienie. Kiedy gaz przenika ku górze przez pory skalne mamy łupki gazowe, czyli skały nasączone gazem. Łupki bitumiczne to skały ilaste nasączone węglowodorami stałymi, powstałe w wyniku wtopienia w skałę szczątków organicznych lub przez wypychanie węglowodorów do góry przez ciśnieni. Z łupków bitumicznych pozyskujemy ichtiol, składnik maści przeciwbakteryjnych leczących choroby skóry, błon śluzowych.

Gaz to paliwo grzewcze i komunikacyjne raz jako surowiec energetyczny, może mieć tez zastosowanie przemysłowe do syntezy innych związków chemicznych, metan wykorzystuje się do produkcji wodoru, tlenku węgla, metanolu, nawozów organicznych, gazu węglowego. Metan wykorzystuje się do produkcji farb drukarskich, wyrobów z gumy, a pomieszany z azotem jest paliwem kuchenek gazowych.