biologia i ochrona przyrody

Ten wpis będzie dotyczył energetyki jądrowej, a konkretnie wpływu promieniowania jonizującego na organizmy żywe. Promieniowanie jonizujące należy do promieniowania elektromagnetycznego. Promieniowanie elektromagnetyczne jest to drganie pola magnetycznego. Promieniowanie gamma i rentgenowskie (X) maja najwyższą przenikliwość i największą energię z całego promieniowania elektromagnetycznego. Jest ona tak silna, że wybija elektrony z atomów i cząsteczek oraz ze struktur krystalicznych. Fale gamma mają długość poniżej 0.01 nm i największą przenikliwość. Fale gamma niszczą wszystkie żywe komórki. Fale X mają długość od 0.01 do 10 nm, pozytywne aspekty tego promieniowania to radioterapia. Są szkodliwe dla zdrowia, uszkadzają tkanki i mogą inicjować nowotwory, są jednak pożyteczne dla medycyny. Wykorzystuje się je do diagniostyki chorób: prześwietlenia, mammografia, tomagrafia komputerowa. Promieniowanie ma energię zdolną wybijania elektronów z atomów i cząsteczek, jednostką jest elektronowolt (eV), który jest jednostka pracy ładunku jednego elektronu w poly jednego wolta. Do promieniowania jonizującego zaliczamy też promieniowanie alfa i beta. Promieniowanie alfa polega na emitowaniu z jąder atomowych cząsteczek, uszakdzają one komórki, jednak w powietrzu rozchodzą się na kilka cm i maja słąbą przenikliwość, zatrzymuje je kartka papieru. Promieniowanie beta polega na emitowaniu z jąder elektronów (beta-) lub pozytonów (beta+). Promieniowanie emitujące strumień cząstek to promieniowanie korpuskularne obok alfa i beta wlicza się tu promieniowanie neutronowe, protonowe oraz promieniowanie kosmiczne, które jest strumieniem kilku typów cząstek. Zjawisko wybicia elektronów to jonizacja. Nauka badająca wpływ promieniowania jonizującego na istoty żywe to radiobiologia. Ma zastosowanie w medycynie i ochronie środowiska. Promieniowanie wpływa negatywnie na organizmy żywe. Dawka pochłonięta (dawka LET) to dawka przekazana materii na jednostkę masy, energia przekazana to energia zużyta na jonizację, wzbudzenie, wzrost energii chemicznej lub energii sieci krystalicznej, która ostatecznie daje efekt cieplny, wzrost energii wewnętrznej układu.

D=ΔED/Δm

LPE to liniowy przekaz energii - L=ΔEL/Δl określa dawkę przekazaną materii podczas przebycia drogi l. Pochłonięcie oznacza Wyróżniamy wczesne i późne efekty popromienne. Wczesne to oparzenia skóry i uszkodzenia nabłonów narządów wewnętrznych (objawy to krwawienia z przewodu pokarmowego), uszkodzenia szpiku. Późne to nowotwory, poronienia, deformacje płodów, bezpłodność, zmętnienie rogóki. Jeśli chodzi o zagrożenie dla zdrowia, wyróżniamy efekty stochastyczne i deterministyczne. Efekty stochastyczne zachodzą zgodnie z rachunkiem prawdopodobieństwa. Ryzyko nowotworu jest wprost proporcjonalne do dawki D. Są tu nowotwory i deformacje płodu. Efekty te zależą od dawki, im większa dawka tym większe ryzyko raka. Nie istnieje próg dawki, poniżej którego wartość promieniowania byłaby bezpieczna. Pojedynczy foton X lub gamma zainicjować nowotwów jeśli uszkodzi odpowiednie miejsce w komórce. Na podstawie rachunku prawdopodobieństwa powstała liniowa hipoteza radiacyjna, która mówi, że najmniejsza dawka stanowi zagrożenie. Ryzyko nowotworu rośnie liniowo wraz ze wzrostem dawki. Im więcej trafień tym więcej uszkodzeń materiału genetycznego. Im więcej uszkodzeń tym większa mozliwośc rozwoju raka. Na tej podstawie bazuje teoria trafienia w cel, czyli miejsce, gdzie uszkodzenie DNA wywołuje biologiczne konsekwencje, takim celem jest gen TP53, który koduje białko p53, które bierze udział w inicjacji apoptozy. Apoptoza to programowana śmierć komórki. Uszkodzenie genu TP53 powoduje, że komórki mogą dzielić się w nieskończoność. Takie podziały komórek powodują rozwój zmian nowotworwych. Jeśli dodatkowo inne obszary DNA takiej komórki są uszkodzone (im większa dawka tym więcej uszkodzeń) dochodzi do namnożenia patologicznych komórek. Z tej teorii rozwinęła się teoria tarczy, która mówi, że każda komórka ma wrażliwe miejsce tarczę (target), którego trafienie uśmierca komórkę, tarczą mogą być geny odpowiedzialne za metabozlim podstawowy komórki, cytochromy. Im mniej trafień, tym mniejsze ryzyko trafienia w tarczę. Teoria podwójnego peknięcia zakłada, że pojedyncze uszkodzenia materiału genetycznego są naprawialne, podwójne nie, teoria podwójnych uszkodzeń dotyczy nie tylko promieniowania jonizującego, ale też chemicznych czynników rakotwórczych. Dwa fotony (kwant energii promienistej to foton) uszkadzają łańcuch DNA w dwóch miejscach, nie są ważne miejsca uszkodzenia łańcucha tylko fakt podwójnego uszkodzenia. Więcej uszkodzeń też jest nienaprawialne. Popromienne efekty deterministyczne pokazują ryzyko zgonu wynikające z puli uszkodzonych tkanek. W przypadku efektów deterministycznych jest próg dawki poniżej, któego organizm może przeżyć np. można żyć z oparzonymi rękami, oparzone ponad 50% ciała stanowi zagrożenie dla życia. Kolejny podział efektów popromiennych to efekty somatyczne i genetyczne. Do efektów genetycznych zaliczamy bezpośrednie skutki, czyli uszkodzenia nici DNA przez fotony, w przypadku fal gamma 20% uszkodzeń powstaje na drodze bezpośrednich zderzeń i pośrednie czyli związane z wolnymi rodnikami, powstałymi na drodze radiolizy wody oraz działaniem tlenu singletowego. Jako skutki genetyczne wyróżniamy mutacje genowe, genomowe, chromosomowe, powstawanie dimerów purynowych i pirymidynowych, pęknięcia łańcucha DNA. Promieniowanie również powoduje drgania struktur komórkowych przez co zaburza przebieg procesówprzebiegających w komórkach i podziałów komórkowych. Tarię podwójnych uszkodzeń opisuje model L-Q (liniowo - kwadratowy). Model uwzględnia dwa rodzaje podwójnych pęknięć, pierwszy to prawdopodobieństwo podwójnego uszkodzenia łańcucha DNA przez jeden foton, który przecina łańcuch za jednym razem, ta zależność rośnie liniowo ze wzrostem dawki. Druga część opisuje prawdopodobieństwp przerwania łańcucha przez dwa różne fotony. Składowa liniowa modelu L-Q jest równoważna teorii tarczy, gdzie jedno uderzenie daje uszkodzenie ważnego fragmentu DNA, zarówno w tej składowej jak i teorii tarczy prawdopodobieństwo uszkodzenia tkanek rośnie ze wzrostem dawki D, jest do niej proporcjonalne S=e-αD. Składowa kwadratowa, prawdopodobieństwo uszkodzeń w wyniku jednego trafienia jest proporcjonalne od dawki D. W wyniku drugiego trafienia też jest proporcjonalne do dawki D, ale oba zdarzenia zachodzą niezależnie od siebie. Prawdopodobieństwo, że zdarzenia zajdą jednocześnie jest proporcjonalne do kwadratu dawki D S=e-βD2. Wykres uzwględnia też zdolności naprawcze poszczególnych komórek. Różne typy komórek maja różną radiooporność. Najbardziej wrażliwe są komórki w takcie mitozy, gdyż wtedy jest podział materiału genetycznego pomiędzy dwie komórki, drgania wywołane energią promienistą oraz strumień fotonów/cząstek zaburzają ten proces powodując aberracje chromosomowe. Kolejną fazą cyklu komórkowego jest faza S, gdzie dochodzi do podwojenia ilości materiału genetycznego, tu drgania powodują pomyłki polimeraz (enzymów replikujących DNA i RNA), a strumień fotonów wywoduje szereg mutacji genowych, które przesuwają ramkę odczytu i w rezultacie jest kodowane inne białko niż powinno, gdy powstanie kodon stop jest koniec replikacji. Jest korelecja pomiędzy radioczułością i zdolnością do apoptozy. Takie mutacje dają nowotwory, uszkodzenia płodów oraz mogą spowodować natychmiastową śmierć komórki, gdy uszkodzone są geny ważnych enzymów komórkowych. Rezultatem uśmiercenia pewnej puli komórek jest stan zapalny. Dawka równoważna natomiast jest to dawka pochłonięta przez tkankę lub narząd, jest ważona dla rodzaju i energii promieniowania R HT = ∑ ωRDTR  

       R
DT,R oznacza dawkę pochłoniętą od promieniowania jonizującego R, uśrednioną w tkance lub narządzie T,

- wR oznacza czynnik wagowy promieniowania.

Legalną jednostką miary dawki równoważnej jest siwert o oznaczeniu "Sv".

wzór i dane z właśnie z Ekologii:) Siwert ma 100 remów. Jest to jednostka promieniowania pochłoniętego przez masę tkanki.
Równoważnik dawki to ilość energii deponowanej przez foton w żywych tkankach, przez które przenika. uwzględnia się uszkodzenia wywołane różnymi typami promieniowania: dla jednorodnego promieniowania R np. X:

gdzie:

 – równoważnik dawki dla promieniowania R i tkanki T; – współczynnik wagowy promieniowania R; – średnia dawka pochłonięta promieniowania R przez tkankę TDla mieszanego np. X+gamma:

gdzie:

HT – całkowity równoważnik dawki (wzór z wikipedii)

Bardzo mi sie podoba więc muszę go opisać:) Kot górski / kodkod Leopardus guigna zamieszkuje lasy Chile i Argentyny. Jest to najmniejszy dziki kotowaty Felidae na półkuli zachodniej. Ma 55 - 68 cm długości, waży 1 - 2 kg, ma szarobrązowe lub rdzawobrązowe futerko, pokryte ciemnymi plamkami.  Prowadzi nocny tryb życia, okazjonalnie wchodzi na drzew. Żywi się gryzoniami, ptakami, gadami i pudu Pudu sp., najmniejszymi jeleniowatymi. Samica rodzi w jednym miocie 1 - 3 młode. Kodkod żyje ok. 11 lat. Jest chroniony, zagraża mu wycinanie lasów. Kodkod ma dwa podgatunki, w Argentynie i płd Chile żyje L. guigna guigna, w środkowym Chile żyje L. guigna trigillo

Niedźwiedź brunatny Ursus arctos ciemnobrązowe futro, masywne ciało, żywi się jagodami, żołędziami, rybami, ślimakami, miodem, grzybami, owadami, żabami, jajami, ssakami, co 2-3 lata samica rodzi w zimie 1-3 młode, przez miesiąc są slepe, młode są przy matce 2 lata, poza tym niedźwiedzie żyją samotnie.
żbik Felis silvestris szare, prążkowane ciało, czarny pas wzdłuż kręgosłupa i ogona, ogon tępo, czarno zakończony, ogon i boki prążkowane, biały podbródek, za dnia śpią na drzewach, w nocy polują, samica rodzi 1 miot w maju. Zdziczałe koty domowe Felis catus są od białych, przez szare i pręgowane, czarnobiałe, białoszare, czarnoszare, rude, rudobiaęł i rudoczarne i tricolor zbierają się w grupy po 15 osobników i polują w opuszczonych szopach, halach, stodołach.
Rys Lynks lynks rude futro w czarne cętki, biała broda, na uszach pędzelki z futra, poduszki łap porośnięte podszerstkie, białe otoczki oczu i pyska, rysie to samotniki, poluja nocą, wiosną samica rodzi 2-4 młode.
Wydra tumak Lutra lutra bezowy brzuch, szarobiaława pierś, brązowy wierzch, góra głowy i twarzy brązowa, dół biały, szeroki, zwężający się ku końcowi ogon, poluje w wodzie na ryby gł. okonie i płotki, ma długie, czułe wibrysy-narząd dotyku, dobrze widzi i nad i pod wodą, w wyścielanej trawą norzesamica rodzi 2-3 młode.
Kuna leśna Martes martes wierzch i boki brazowe, piaskowa szyja, bodbródek, pierś, długi, puszysty ogon, piaskowy środek uszu, w dziuplach drzew rodzi młode, po 6 tygodniach widzą i opuszczają dziuplę, po 6 tygodniach osiągają wzrost rodziców, ciąża trwa 8-9 miesięcy, rozwój zapłodnionych komórek jajowych trwa od stycznia do kwietnia.
Kuna domowa kamionka Martes foina brązowa twarz, spód, futro, ogon, białe podgardle, szyja i 2 plamy po bokach piersi zlane z szyją, przegryza plastikowe elementy w samopchodach i zjada drób, gołebie, raz w roku rodzi młode, któe karmi przez 8 tyg. samodzielne stają się po 3 miesiącach.
Tchórz Mustela putoris brunatne futro, biała twarz z brązową maską na oczach, biała plama na szyi, białę końce uszu, mieszka w norach innych zwierząt blisko ludzi, poluje o zmroku, broniąc się wydziela brzydki zapach, 1 miot wiosną, młode widzą w 5 tyg. zycia, po 2-3 miesiacach są samodzielne, fredka Mustela pustoris furo to biały albinos fredki z rózowymi oczami, tchórzofredka to pośdrednia forma, krzyżówka tchórza i fredki.
Gronostaj Mustela erminea rudy wierzch, cienki ogon od połowy czarny i puszysty, biały spód i podbródek, nocny tryb życia, mieszka w dziuplach, norach, rozpadlinach, ruja jest w lutym lub w marcu, młode rodzą się w kwietniu lub maju, są samodzielne po 10 tyg. W szacie zimowej futro jest całe białe, koniec ogona czarna.
Łasica Mustela nivalis rudy wierzch, biały spód, cienki, krótki ogonek, smukłę ciało, nierówna linia między wierzchem i brzuchem, je głównie myszy, pierwszy miot w marcu lub kwietniu, drugi w lipcu lub sierpniu, młode są samodzielne po 3 miesiącach, mogą życ 7 miesięcy, ale poluja na nie lisy, sowy i ptaki drapieżne.
Borsuk Meles meles szaroczarne futro, na głowie 2 czarne pasy przez oczy, białe policzki, czubek głowy, czoło i pysk, czarny nos, żyją wśród drzew w norrach, mocne łapy służa do kopania, jedzą żaby, slimaki, dżdżownice, nasiona, jagody, czarny spód i łapy, zapadają w sen zimowy, budzą się z ociepleniem pogody, białe grzbiety uszu, jasny, krótki ogon, ciąża trwa 7-8 tyg. okres przed inplantacją 7-15 miesięcy, przez 8 tygodni są w norze, ale mogą pić mleko przez 4 miesiące.
Lis Vulpes vulpes rudy wierzch, puszysty, białozakończony ogon, biały spód, zewnętrzna część nóg ruda, wewnętrzna biała, dół pyska i policzków białe, je gryzonie, ptaki, króliki, owoce, padlinę, w styczniu i lutym łączą sie w pary, w kwietniu lub maja samice rodzą młode, lisy poluja w nocy.
Wilk Canis lupus szare futro,z wierzchu ciemniejsze, puszyste ogony, wilki polują na gryzonie, kopytne i inne ziwerzęta, także gospodarskie, wilki żyją w stadach, którym przewodzi samiec alfa, wilki porozumiewają się systemem ruchów i polują wg. strategii, w stadzie jest hierarchia, samice opiekuja się wzajemnie swoimi młodymi, starsze osobniki opiekuja sie młodszymi, samica, wadera rodzi 4-6 szczeniąt, które po 2 tyg. otwierają oczka.
Jenot Nyctereutes procyonoides puszyste, brązowe futro, długi ogon, uszy nie wystaja poza futro, jasniejszy pyszczek, je małe ssaki, płazy, gady, jaja pisklęta, padline i pokarm roślinny, wiosną samica rodzi 5-12 młodych, gdy moga jeść stały pokarm pomagają matce go zdobywać, jego obrona jest stanie nieruchomo-maskowanie się.
Szop pracz Procyon lotor szare, futro, spód jasniejszy, podłużne, ciemniejsze pręgi na czole, białe brwi, czarne okulary, białe boki pysku, czarny nosek, długie futro, długi, prążkowany ogon, je bezkręgowce i owoce np. zołędzie, jagody.
Dzik Sus scrofa duże, masywne, brązowe ciało, odyńce mają duże kły-dolne szable i górne fajki, młode mają podłużne prązki, wyjadają z pod kory larwy owadów, je orzeszki buku i żółędzie, żyje w lasach, na terenach bagnistych, ryje w ściółce szukając bulw, korzonków, grzybów, larw, ssaków i płazów, huczka, czyli okres godowy jest w zimie, od listopada do stycznia, samica rodzi w barłogu, legowsku z częśći roslin, młode ssą ją przez 3 miesiące, po 10 są samodzielne.
łoś Alces alces duże rozmiary, brązowe futro, samiec ma łopatowate poroże, żyje w podmokłych lasach, samica późną wiosną rodzi 1-2 młodych, 2 tygodnie piją mleko potem jedza pokarm roślinny, łosie jedzą korę, liście, gałązki drzew i krzewów, nadziemne częsci roslin zielnych, samica nie ma rogów, oboje mają długą brodę.
żubr Bison bonasus brązowe futro, grzywa długiej sierści na karku, jw rosliny zielne gł. trawy i turzyce, w zimie gł. gałązki drzew i krzewów oraz korę, raz na 1-2 lata samica rodzi 1 młode, które pół roku karmi mlekiem, największy ssak w Europie.
Sarna Capreolus capreolus najmniejszy ssak płowy w Europie, rudobrązowe futro, koziołek ma krótkie parostki, łania nie ma, na zadzie jest białe lusterko, krótki ogon, gody są w lipcu-sierpniu, zapłodniona komórka jajowa zaczyna dzielić się w grudniu, od zapłodnienia do porodu mija 9,5 miesiąca, przez poł roku młode są przy matce.
Jeleń szlachetny Cervus elaphus brązowe futro, jaśniejsze na spodzie, młode mają białe kropki na grzbiecie, samiec ma imponujące poroże, samica nie ma, oboje mają króciutkie ogonki, łanie z młodymi tworzą osbne stado, samce osobne, ruja jest we wrześniu, młode pija mleko matki przez 8-10 miesięcy,pozostają przy niej 3 lata.
Daniel Dama dama wierzch i boki brązowe, spód szary, biała pręga na boku, białe cętki na grzbiecie, średni ogon, samiec ma imponująće porże, które zrzuca od kwietnia do maja, je trawy, zioła, orzeszki bukowe, żółędzie, w zimie korzonki, samiec ma swój harem, którego broni, w sierpniu samice rodzą 1 ciemne młode, ma ciemne futro i białe plamki, młode pija mleko i są przy matce do rui, 2-letnie są dojrzałę płciowo.
Koziorożec alpejski Capra ibex brązowe futro, samce mają duże, zakrzywione, karbowane rogi, bródkę z długiego futra, samica ma krótkie, cienkie, zakrzywione rogi, cienki, krótki ogon, w okresie ui łączą się w pary, ciąża trwa 6 miesięcy, rok matka karmi młode mlekiem.
Kozica Rupicapra rupicapra w szcie zimowej brunatne, w szacie letniej cynamonowe z czarną pręgą na kręgosłupie, zawsze biała część twarzowa z ciemną maską na oczach. bokach pyska i skroniach, biały podbródek, zakrzywione na góze rogi, krótki ogon, białe lusterko na zadku, samice z młodymi mają swoje stada, samce swoje kawalerskie, poród jest w lipcu, rodzi się przeważnie 1 młode.
Jeż europejski Erinaceus europaeus szare cialko na grzbiecie pokryte kolcami, czarne plamki na oczkach, kiedy jeż jest spokojny kolce leżą gładko, kiedy się zdenerwuje stawia je na sztorc, je chrząszcze, gąsienice, dżdżownice, jaja, ślimaki, sen zimowy w gnieździe z liści, ruja jest w kwietniu, młode rodzą się na początku lata, po 6 tyg. młode są samodzielne, 2 miot jest we wrześniu, młode są slepe i łyse, skóra jest różowa, z czasem przebijają się przez nią kolce.
Ryjówka aksamitna Sorex araneus mały ssak, z wierzchu futerko brązowe od spodu szare, boki i policzki rude, okrągłe uszka, długi pyszczek, gęste wibrysy, długi ogonek, samotniki w okresie rui łączą się w pary, w zimie na grzbiecie rośnie długa, gęsta, ciemna sierść, młode rodzą się ślepe, łyse, rózowe, jest ich ok. 8.
Ryjówka malutka Sorex minutus wierzch brązowy, spód bezowy, długi pyszczek, długi, cienki ogon, gęste wibrysy na pyszczku, okrągłe uszka po bokach z głowy, 2 razy w roku samica rodzi 4-8 młodych, sa łyse, ślepe i rózowe, ryjówki jedzą pajaki i larwy owadów.
Rzęsorek rzeczek Neomys fodiens czarny grzbiet, szarawy spód, długi, cienki pyszczek, długi, cienki ogon, gęste wibrysy, jasne plamki w okół oczek, żyje w płytkich norach na brzegach, wejście do nich jest pod wodą, je rybki, kijanki traszek i żab, wodne owady, w slinie ma jad, w kwietniu samica rodzi 5-9 młodych, slepych, łysych, rózowych,. zwykle rodzi je w wieku roku.
Zębiełek białawy Crocidura leucodon brązowy wierzch, szary spód, długi ogon z białymi, odstającymi włoskami, okrągłe uszka, żyje w gniazdach z liści i trawy, je owady, gąsienice, mięczaki, padlinę, 4 mioty w roku, 3-4 młode w miocie, są łyse i slepe, po 4 miesiącach są dojrzałe.
Zębiełek karliczek Crocidura suaveolens wierzch brązowy, białoszary spód, długi ogon, 3-4 razy w roku rozród, slepe, łyse młode, 1-6 młodych w miocie.
Kret Talpa europaea czarne futro, szare na końcu pyska, zanik oczu, szerokie, łopatowate przednie łapy przystosowane do kopania, żyje pod ziemią w tunelach, głębszych zimą, je głównie dżdżownice, w gnieździe z mchu i trawy samica rodzi 4-7 młodych, są slepe i łyse, kret jest aktywny cała dobę z przerwami na sen, dojrzałośc płciowa po roku.
Szczur wędrowny Rattus morvegocus szare futro, długi, cienki ogon, małę uszka, 4-5 miotów w roku, do 10 młodych w miocie, początkowo sa slepe i łyse.
Mysz domowa Mus musculus szare, ciemniejsze z wierzchu ciałko, dojrzałośc płciowa w ieku 6 tyg. 5-8 miotów w roku, do 8 łysych i slepych, rózowych myszek.
Badylarka Mircomys minutus rudy wierzch, biały spód, smukłe ciałko, długi, cienki, chwytny ogonek, je owady i ziarna zbóż buduje z traw gniazdo na trawach i zbożach, okres rozrodczy jest najintensywniejszy w lipcu i sierpniu, rodzi się kilka łysych, ślepych, rózowych młodych, ssą mleko 16 dni, dojrzewają między 4 a 6 tygodniem życia.
Mysz zaroslowa Apodemus sylvaticus szary wierzch, białoszary spód, duże uszka, długi, cienki ogon, żyje w zaroślach, ogrodach, na polach, podwórkach w sadach i lasach, je nasiona i owady, nocny tryb życia, 3-5 miotów w roku po 4-7 młodych, sa lyse i slepe, po 3 tygodnaich sa samodzielne.
Mysz leśna Apodemus flavicollis brazowy wierzch, rude boki, jasnoszary spód, długi, cienki ogon, jajowate, duże uszka, duże oczka, żeruje w nocy, żyje w lasach gniazda ma na gałeziach drzew, żeruje w ściółce, największa ysz w Europie, 2-4 mioty po 3-8 młodych, slepe, łyse młode.
Mysz polna Apodemus agrarius rudobrunatny grzbiet z ciemnym paskiem na kręgosłupie i ogonie, cienki, długi ogonek, jasny spód, je nasiona i owoce, 6-7 młodych w miocie,m łode są łyse i slepe do 4 miotów w roku, łatwo wspina się na drzewa,aktywna przez cała dobę.
Karczownik Arvicola terrestris brązowe, długie futro z rudymi plamami przy oczach, długi cienki ogon, mieszka pod ziemią w korytarzach, je pokarm roslinny, małe rybki i bezkręgowce, kilka młodych w miocie, kilka miotów w roku, młode są ślepe i łyse.
Nornica ruda Clethrionomys glareolus brązowy wierzch i boki, szary spód, okrągłe uszka, długi ogon, żżeruje w nocy w runie wśród liści i mchów, terytorium zaznacza moczem, aktywna porzez cały rok, także za dnia może żerować, 4 mioty w roku po 3-7 młodych, sa ślepe i łyse, po 15 dniach opuszczaja gniazdo, samodzielne są po 30 dniach.
Piżmak Ondatra zibethicus brązow futro, długie futro, gruby ogon, latem buduje nory na brzegu, zimą gniazda z patyków, roślinożerny, gł. je wodorostym ale je też owady i mięczaki, 3-4 mioty w roku po 6-8 młodych, sa łyse i slepe po 2 tyg. widzą, po 3 wychodzą zgniazda.
Chomik europejski Cricetus cricetus rude futro, białe plamy po bokach pach, barków, na podgardlu i policzkach, owalne uszka, czarny brzuszek, żyje w tunelach, gdzie ma spiżarnię i część mieszkalną, gromadzi pokarm w workach na policzkach potem wypluwa go w spiżarni, sen zimowy przerywa co 6 dni na jedzenie, samotnik, aktywny w nocy, 2 mioty w roku, ciąża trwa 20 dni, rodzi sie 4-12 młodych łysych, ślepych młodych, ok. 19 dni karmi piersią, po 5 tyg. młode sa samodzielne.
Polnik Microtus arvalis brązowe futro na wierzchu, na spodzie szare, w uszach jest meszek, biała, poprzeczna smuga na plecach, je trawy. zioła, korzenie, owoce, nasiona, akltywny nocą, może jesć owady i larwy owadów, młode są ślepe i łyse.
Nornik bury Microtus agrestis ciemnobrązowy wierzch i boki, jaśniejszy spód, żyje na łakach z wysoką trawą i ziołami, aktywny w nocy, młode rodzą się slepe i łyse, do 4 miotów w roku po 4-7 młodych.
Smużka leśna Sicista betulina brazowy wierzch z czarnym paskiem wzdłuż kręgosłupa, długi, łysy ogon, szary spód, okragłe uszka, wspina sie po pniach i gałeziach, chodzi po ziemi, w spróchniałych pniach buduje gniazda z mchu i trawy, 7 miesięcy trwa sen zimowy, okres godowy jest w maju, 1 miot w czerwcu, młode są ślepe i łyse, aktywna w nocy.
Smużka stepowa Sicista subtilis brązowy wierzch z czarna smugą w zdłuż kręgosłuba, ciemne boki, jasny spód, je bezkręgowce, zapada w sen zimowy, młode sa łyse i slepe, okres rozrodczy od kwietnia do lipca, 2-7 młodych w miocie, 25 dni trwa ciąża, karmienie mlekiem do 35 dni.
Bóbr europejski Castor fiber brązowe futro, szeroki, płaski ogon pokryty łuskami, małe uszka, największy gryzoń w Europie, łączą się w pary na całe życie, co roku wiosną samica rodzi 2-4 młode, są z rodzicami przez 2 lata, na początku są ślepe i łyse, 3-letnie sa dojrzałe płciowo i zakłądają własne kolonie, bobry budują tamy z drzew, gałązki służą im do scierania zębów, w żeremiach jest wiele korytarzy i komór-spiżarnia, sypialnia itd.
Wieiwórka pospolita Sciurus vulgaris rude z wierzchu i boków futro, biały spód, ruda twarz, duży, puszysty ogon, buduje na drzewach,w koronach, blisko pnia kuliste gniazdo z mchu i trawy, chroni sie też w dziuplach, je nasiona, pączki, owoce, grzyby, owady, jaja i pisklęta, jesienią robi w dziuplach zapasy na zimę, 1-3 mioty w roku po 3-5 młodych, nie zapada w sen zimowy, łyse, slepe młode są w gnieździe lub gniazdach wron i srok albo w dziuplach.
Świstak alpejski Marmota marmota długie, brązowe futro, długi, puszysty ogon, płaski pysk, letnie nory są płytkie, zimowe głębokie, na 6-7 miesiecy zapada w sen zimowy uszczelniając norę od środka sianem, ziemią i kamieniami, żyje w koloniach, je zioła i trawę, 1 miot w roku po 1-7 slepych młodych, po 20 dniach otwierają oczy, ssą mleko matki przez 2 miesiące.
Orzesznica Muscardinus avellanus rudy wierzch i boki, szarawy spód, owalne uszka, długi, owłosiony ogon, je głównie orzechy leszczyny, gniazda buduje w gęstych krzewach 1-2 m nad ziemią, w sen zimowy zapada w nadziemnych gniazdach, łyse, slepe młode porastają z czasem szarym futrem, 2 mioty wroku po1-7 młodych, piją mleko miesiąc, slepe sa 18 dni, 6-tygodniowe są samodzielne.
Popielica Glis glis szary wierzch, biały spód i czarne koła w koół oczu, długo, puchaty ogon, futro dłuższe na jego końcu, różowe łapki i nosek, długie wibrysy, jwe nasiona i owoce drzew, owady, wiosną i latem podwaja masę, aktywna nocą, gniazda ma w dziuplach drzew, 1 miot w roku, w sierpniu rodzi do 11 młodych, są ślepe i łyse, otwierają oczy po 22 dniach, po miesiącu opuszczają gniazdo, we wrześniu zapadają w sen zimowy.
Żołędnica Eliomys guercinus rudobrązowy wierzch, biały spód, biały, puszysty, cienki ogon z brązową pręga na górze, czarne plamy na oczach, owalne uszy, żyje w lasach, nocny tryb zycia, je chrząszcze i inne owady, pająki, slimaki, pisklęta, młode myszki, korę z drzew i owoce, 1 miot w roku po 2-6 łysych i slepych młodych, pija mleko przez 4 tygodnie.
Koszatka Dryomys nitedula szary wierzch, czarne plamy na oczach, jasny spód, szary, szeroki, puszysty ogon z wierzchu jasniejszy, żyje w lasach liściastych i mieszanych, 1-2 mioty w roku po 2-6 łysych, ślepych młodych, przez 4 tygodnie piją mleko matki.
Zając szarak Lepus europaeus szary wierzch i głowa, biały spód, krótki ogon-omyk, długie, cienkie uszy-słuchy, duże oczy-trzeszcze, brązowe boki, śpi w jamkach zwanych kotlinkami, żyje na łąkach, polach, brzegach lasów, 3 mioty w roku po 2-5 młodych, które mają futro i sa w pełni rozwinięte.
Zając bielak Lepus timidus latem brazowe futro, zima białe, w ubarwieniu przejściowym ma brązowe plamy na białym tle, mniejsze uszy od szaraka, stopy gęsto owłosione, żeby mógł chodzić po śniegu, w zimei je korę i korzenie, latem trawy, byliny i jagody, sozon rozrodczy trwa od lutego, marca do września-października, młode widzą i są owłosione, rodzi sie ich 2-8 w 1 miocie, pija mleko przez 3 tygodnie, 10 tyg. są samodzielne, aktywny w nocy.
Królik dziki Oryctolagus cuniculus szarobrązowe futro, biały ogon, oczy po bokach głowy, szeroki kąt widzenia, biały spód, terytorium znaczą pocierając gruczołami zapchowymi na podbródku ziemię, zyja w koloniach we wspólnych norach, gdzie najlepsze miejsca zajmuja najważniejsi samiec i samica, aktywny w nocy, je rośliny, kilka mioty w roku po 3-10 łysych i ślepych młodych, oczy otwierają w 10 tygodniu życia, samodzielne sa w wieku 5 miesięcy.
Rosomak Gulo gulo brązowa szyja, nogi i plama na plecach, dół pleców białawy, głowa i bruch też, długie futro, brunatny pysk, małe uszka, wszystkożerny, zimą je padline i poluje, nie zasypia na zime, ciąża trwa 4 miesiąće, samica rodzi 2-4 młode, po 4 tyg. otwierają oczy, 2-letnie są samodzielne.
Nietoperze zostały opisane w dziale polskie nietoperze, tu opiszę życie niektórych gatunków:
Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros brązowe futro, szpiczaste uszy, samotnik, zimuje w miejscach z temp. pow. 0 st. gody sa jesienią i zimą zarodek zaczyna rozwijać się w kwietniu, w koloniachw  dziuplach i pod dachami rodzą 1 młode, 3-tygodniowy młody umie latać, samodzielny staje sie pod koniec sierpnia.
Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus brązowe futerko, okrągłe uszka, żyje w koloniach, 15 min, przed zachodem słońca opuszcza kryjówkę, zapada w sen zimowy, ma wyrostek, koziołek-narząd echolokacji, zimuje w budynkach np. kościołach, żywi się owadami, gody są przed zapadnięciem w sen zimowy, samica rodzi 1-2 młode na przełomie maja i czerwca.
Borowiec wielki Nyctalus noctula brązowe futerko, w letnie wieczory poluje na owady, żyje w lasach, spi w dziuplach, leci w cieplejsze miejsca na sen zimowy, spi w budynkach, gody są we wrześniu, wtedy jest zaplemnienie, samica znaczy terytorium godowe dźwiękami, w marcu jest zapłodnienie, samica rodzi 1-3 małe, które ssa ją 8-9 tyg., potem są samodzielne.
Mroczek późny Eptesicus serotinus brązowe futro, żyje na strychach i w szopach, 1-2 młode w roku, lata na wsy. 5-10 m., je owady, gody jesienią, zapłodnienie wiosna, poród w czerwcu.
Gacek brunatny Plecotus auritus wierzch brunatny, spód jasniejszy, duże uszy, żyje w lasach i drzewostanach, zimuje w jaskiniach, zapada w sen zimowy, w czerwcu samica rodzi 1-2 młode, w wieku 2 tyg. zostawia je, 6-tygodniowe są samodzielne.
Gacek szary Plecotus austracus szare futerko, duże uszka, spód jaśniejszy, latem spi w budynkach, w piwnicach, żeruje na otwartych terenach, latem samice tworzą kolonie, rodzą 1-2 młode pod koniec czerwca.
Nocek wąsatek Myotis mystacinus brązowy ierzch, biały spód, kępki długiej sierści w kącikach pyska, poluje o zmroku zawsze na tych samych trasach, jesienią zasypia w jaskiniach, gody są jesienią w czerwcu samica rodzi 1 młode.
Nocek rudy Myotis daubentonii brązowe futro, jaśniejszy spód, poluje nad wodami je larwy jętek, inne wodne owady i małe rybki, pływa i startuje z wody, w czerwcu samice rodzą 1-2 młode w kolo niach rozrodczych w dziuplach i budynkach, młode ssie mleko matki przez 35-45 dni, roczne młode jest samodzielne.
Nocek duży Myotis myotis brązowy wierzch, biały spód, póżno opuszcza kryjówke, je owady, w czerwcu, w koloniach rozrodczych samice rodzą 1-2 młode, po 2 miesiącach są samodzielne, zima lecą do zimowych kryjówek, latem żyje w koloniach, żyje w lasach, na łakach i pastwiskach.
Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii brazowy wierzch, biały spód, żyje w dziuplach w lasach, wiosną w koloniach rozrodczych samica rodzi młode, zimują w jaskiniach, zapadają w sen zimowy, jedza ćmy i inne nocne owady, żyje w lasach, sadach, parkach.
Morskie ssaki opisałam w dziale Dlaczego warto chronić nasze rzeki i Bałtyk.
Foka pospolita Phoca vitulina brązowoszare futro z plamkami na wierzchu, spód jasniejszy bez plamek, je ryby, w czerwcu rodzi 1 młode, ciąża trwa 9-11 miesięcy, przez 5 tyg. karmi piersią, rodzi na lądzie po kilku godiznach foczka pływa, najpierw ma gruby, szary puszek, który  rosnąc traci na rzecz krókiej szczeciny, jaka mają dorosłe foki, wtedy wchodzą do wody, starsze osobniki nie wędrują daleko.
Morświn Phocoena phocoena szary wierzch, jasny spód, poluje w pelagialu i przy dnie na ryby, ciąża trwa 11 miesięcy, samica rodzi w lecie, okres godowy jest do kwietnia do czerwca, 1 młode ssie mleko przez rok.

Przeziernik dębowiec Synanthedon conopiformis czarne ciało, odwłok w żółe pasy, skrzydłą przezroczyste, czarno otoczone, przednie ma oko otoczone czarno, pół przezroczyste pół pomarańczowe przedzielone czarnym pasem.
Przeziernik jabłoniowiec Sesia myopaeformis czarne ciało, brazowy środek odwłoka, czarno żłkowane i otoczone przezropzyste skrzydełka.
Przeziernik jodłowiec Synanthedon cephiformis czarne ciało, odwłok i nogi w pomarańczowe pasy, tylne skrzydło brazowo otoczone przednie czarno ma przezroczyste oko, brązowy koniec.
Przeziernik kalinowiec Synanthedon andrenaeformis czarne ciało, żółte pasy na odwłoku, przezroczyste, czarno otoczone skrzydłą przednie z okiem.
Przeziernik komarowiec Synanthedon culiciformis przezroczyste, szaro otoczone skrzydła, czarne oko z przezroczystym środkiem na przednim, pomarąńczowa opaska na środku odwłoka.
Przeziernik malinowiec Pennisetia hylaeiformis owłosiona nasada tułówia, czarne ciało w żółte paski, brazowo otoczone skrzydła, przednie ma poprzeczny pasek.
Przeziernik mróweczka Synanthedon formicaeformis czarne ciało, brązowa opaska na odłoku, brazowo otoczone, przezroczyste skrzydła, na przednim brazowy koniec.
Przeziernik olchowiec Synanthedon spheciformis czarne ciało, cienka biała opaska na odwłoku, na końcu czarne szczecinki, przezroczyste, czarno otoczone i unerwione skrzydła.
Przeziernik osikowiec Sesia melanocephala czarne ciało w żółte pasy, czarna plama na grzbiecie, tylne brązowo otoczone przezroczyste, przednie skrzydło brazowe.
Przeziernik osowiec Aegeria apiformis czarne ciało, odwłok w żółte pasy, tułów ma 2 plamy po bokach,tylne brązowo otoczone przezroczyste, przednie skrzydło brazowe.
Przeziernik porzeczkowiec Synanthedon tipuliformis czarne ciało, tułów podłużne zółte pasy, odwłok poprzeczne, brązowo otoczone i żyłowane, cienkie skrzydełka.
Przeziernik topolewicz Paranthrene tabaniformis przednie skrzydło brązowe, tylne brązowo otoczone przezroczyste, odwłok czarny w żółte pasy, tułów czarno owłosiony.
Przeziernik węgierski Chamaesphecia hungarica brazowo otoczone skrzydło, przednie ma brazowo otoczone oko, tułów czarny, odwłok czarny w cienkie, zółe paski.
Bembecia ichneumoniformis czarny tułów, odwłok czarny w zółte pasy, przezroczyste skrzydła, tylen brązowo otoczone przednie ceglasti z ceglasto otoczonym przezroczystym okiem.
Bembecia megillaeformis czarne ciało, odłowk w żółte pasy, przezroczyste, brązowo otoczone skrzydła, przednie z okiem.
Chamaesphecia annellata czarne ciało w żółte pasy, skrzydła brązowo otoczone, przednie ma brazowo i ceglasto otoczone oko.
Chamaesphecia empiformis tułów czarny w żółe podłużne pasy, odwłok w żółe poprzeczne pasy, żółtoszare, brązowo otoczone skrzydła, przednie maja oko żółtoszare na brązowym tle, tylne skrzydło przezroczyste.
Chamaesphecia leucopsiformis czarne ciało, tułów w białożółte podłuzne pasy, odwłok w poprzeczne, skrzydła przezroczyste, czarno otoczone, przednie ma oko.
Chamaesephecia leucopsiformis czarne ciało, odwłok w żółte prązki, skryzdła przezroczyste, czarno otoczone, przednie ma brązowo otoczone oko.
Chamaesphecia nigriformis czarne ciało, 2 żółte paski na odwłoku, czarno otoczone przezroczyste skrzydłą, przednie ma brązowo otwone oko.
Chamaephecia tenethrediniformis czarny tułów z pionowym, żółtym paskiem, odwłok z poziomymi żółtymi pasami, przezroczyste, brazowo otoczone skrzydłą, przednie z żółtym okiem.
Paranthrene insolita czarne ciało tułów w białe podłuzne prązki, odwłok w poprzeczne, skrzydła przezroczyste, brazowo otoczone, brązowo otoczone oko na przednim.
Pyropteron muscaeforme czarne ciało w żółte pasy poprzeczne, przezroczyste, brązowo otoczone skrzydła, przednie ma brązowo otoczone oko.
Perypteron triannuliforme złotobrązowe ciało, odwłok w białe pasy i plamki na segmentach, skrzydła przezroczyste, brązowo otoczone, przednie ma złote, brązowo otoczone oko.
Sesia bombeciformis owłosiony tułów, ciało w czarnożółte pasy, skrzydła przezroczyste, brązowo otoczone i zyłkowane.
Synathedon flaviventris czarne ciało, odwłok w 2 cienkie, żółte pasy, wachlarzyk włosków na końcu, czarno i szaro otoczone przezroczyste skrzydła, na przednim otoczka wyodrębnia oko.
Synathedon loranthi czarne ciało, 2 żółte, cienkie pasy na odwoku, czarno otoczone przezroczyste skrzydła i oko na przzednim.
Synanthedon mesiaeformis czarne ciało, 2 pasy zółte na odwłoku, brązowo otoczone przezroczyste skrzydła i oko na przednim.
Synathedon soffneri czarne ciało, odwłok z jasnopomarańczowym pasem grubym, przezroczyste brązowo otoczone skrzydła i oko na przednim.
Synathedon stomoxiformis czarne ciało przezroczyste pasy pionowe na tułowiu poziome na odwłoku, czarno otoczone przezroczyste skrzydła i oko na przednim, całośc brazowo otoczona.
Agatówka łobodnica Trachea atriplicis brązowo-czarne skrzydła w zielone plamy, tylne bezowe z brązowymi końcami.
Bielmica sinogłówka Diloba caeruleocephala szare skrzydła w czarne paseczki i jasno szare, biało otoczone plamy, tylne białe z szarym paskiem i plama u nasady.
Błyszczka jarzynówka Autographa gamma beżowe skrzydła w brazowe plamy, na środku białe plamki, tylne do połowy jasno brązowe potem ciemno brazowe.
Błyszczka ni Trichoplusia ni skrzydła w szary mamrurek, tylne brązowe do połowy jasniej.
Błyszczka zaosimi Diachrysia zosimi zielone skrzydła z brązowymi plamami i brzegami, tylne brązowe w jasny i ciemny pasek zakończone brązowym paskiem.
Catocala nymphagoga brązowo-czarne plamy na skrzydłach, tylne w brązowe i żółe pasy.
Catocala puepera szare skrzydłą w ciemniejsze paski, tylne pomarańczowe w czarne pasy.
Kosiczka łąkowa Cerapteryx graminis brazowe, ciemniej otoczone skrzydła w jeszcze ciemniejsze plamy, szare, bardzo ciemno zakońćzone tylne.
Korkiewka lękliwica Phlogophora meticulosa bezowe skrzydłą w brązowe, zielone i ceglaste palmy, szare skrzydłą tylne w ciemniejsze paski.
Obtocznica pasterka Lygephila pastinum szare skrzydław czarne oka, tylne jasniejsze, od połowy ciemniejsze niż na początku.
Piętnóka kapustnica Mamestra brassicae szare skrzydła w czarne plamki, tylne szare, ciemniej zakońćzone.
Płochlica księżycówka Minucia lunaris szare skrzydła w białe paseczki i czarne oko, tylne brazowa z jasniejszą nasadą.
Rolnica gwoździówka Agrotis ipsilon grube ciało, szare skrzydła w rdzawy deseń, tylne jasno brązowo otoczone.
Rolnica szkółkówka Agrotis vestigialis brazowe skrzydła w czarne plamy, tylne jasnobrązowe, ciemniejsze brzegi.
Rolnica tasiemka Noctua pronuba brazowy, owłosiony tułów, brązowe skrzydła w 2 czarne plamki, tylne pomarańczowe z czarnym paskiem.
Rozszczepka śnicianka Hypena proboscidalis brazowe skrzydłą w paski, beżowe tylne, szary tułów i nasada skrzydeł.
strzygonia choinówka Panolis flammea ceglasto otoczone skrzydłą w brązowe i różowe plamki, tylne brazowe, brązowe, grube, owłosione ciało.
Szczerbówka ksieni Scoliopteryx libatrix brązowe skrzydła z białawymi paskami, czerwoną plama i białymi okami, tylne brązowe, rdzawobrązowy, owłosiony tułów.
Słonecznica orężówka Helicoverpa armigera białę skrzydła w szare plamy, tylne białę, szaro zakoćńzone i żyłkowane.
Wieczernica strzałówka Acronicta psi szary tułów, szare skrzydłą w czarne plamki, tylne jasno bezowe z ciemniejszymi paseczkami.
Wstęgówka bagienka Catocala pacta szare skrzydła w brązowe pasy, tylne rózowe w 2 czarne pasy.