biologia i ochrona przyrody

Irys niski ma do 25 cm wysokości, kwitnie od kwietnia do maja, gdy przekwitnie ucinamy kwiatostan,

Kosaciec syberysjki ma metrowe liście, białe, niebieskie lub fioletowe kwiaty, toleruje wilgotne gleby i półcień, może kilkanaście lat rosnąc w jednym miejscu, ma wąskie liście, niebieskie kwiaty z żółtymi żyłkami

Irys żółty rosnie na brzegach rzek i jezior, ma żółe kwiaty, osiąga 1,5 m

Irys pstry lubi żyzne, wapienne, dobrze zdrenowane gleby, kwitbnie od maja do czerwca, ma żółte, brązowo żyłkowane kwiaty

Kosaciec gładki ma szablowate liście, kwitnie na fioletowo w czerwcu i lipcu, lubi zdrewnowane gleby, może rosnąc przy oczku wodnym

irys żyłkowany kwitnie w marcu i kwietniu, ma pojedyncze lub podwójne kwiaty na szczycie łodygi kwiatonośnej, są niebieskie lub fioletowe z plamkami, osiąga 15 cm długościlubi lekkie, piaszczyste gleby, słońce, wcięzkich glebach co roku na początku czerwca wykopujemy cebulki

Kosaciec bucharyjski kwitnie od kwietnia do maja, lubi słońce, ciepłe miejsce, umiarkowanie wilgotne gleby, żyzne, przepuszczalne,obojętne lub zasadowe gleby, wrażliwy na zalewanie, ma żółte, pachnące kwiaty z brązowymi plamkami, sadzimy na początku października dwa razy gęłbiej niż wysokość cebulki, rowki muszą mieć ziemię kompostową i mało mączki kostnej

Kosaciec bródkowy ma bródkę, czyli smugę włosków na dolnych płatkach wdłuż nerwów, kwitnie w maju i na początku czerwca, lubi żyzne, próchnicze gleby i słońce, kwiaty maja rózne kolory

Irys Danforda lubi piaszczyste, luźne, żyzne, lekko wapienne gleby, ciepło, słońce, kwitnie od marca do kwietnia, sadzimy cebulki na 6-8 cm, ma 2 liście, óżłte kwiaty, nadaje się do doniczek, wykopujemy w czerwcu, sadzimy w październiku i listopadzie

Irys wspaniały kwitnie na przęlomie maja i czerwca,ma 60 cm wysokości, białe kwiay z żółtymi plamkami

irys aucheri ma 20-30 cm, kilka 5-7 centymetrowych, niebieskich kwiatów z żółtymi bródkami, oachną fiołkami

Irys kaukaski kwitnie późną wiosną, liście są szarozielone, wyrastają razem z kwiatami, żółte kwiaty z ciemnymi bródkami

Iris fosteriana ma 10-15 cm wysokości, liście są długie, kwiaty żółto-fioletowe,

Irysy holenderskie są żółte, niebieskie, fioletowe, mają 40-60 cm, angielskie 40-50 cm,mają żółte, fioletowe, purpurowe kwiaty,

Irysy cebulowe lubią slońce, cieplo, miejsca osłonięte od wiatru, gleby żyzne, przepuszczalne, umiarkowanie wilgotne, sadzimy je od drugiej polowy września, angielskie i Juno na początku października, żylkowane na końcu, hiszpańskie i holenderskie na początku listopada, odległośc między małymi wynosi 5-10 cm,między dużymi 20 cm, głebokość sadzenia cebulki to 5-12 cm, nawozimy nawozami mineralnymi lub organicznymi fosforowo-potasowymi,wykopujemy je latem co kilka lat, rozmnażamy z cebulek przybyszowych

Nagietek lekarski łodyga rozgałęziona, gruczołowato owłosiona, żeberkowana, liście dolne krótkoogonkowe, łopatkowate, dolne siedzące, lancetowate, kwiaty zebrane w pomarańczowe koszyczki, brzeżne nibyjęzyczkowe, środkowe rurkowate, owoce to niełupki, palowy, rozgałęziony korzeń, roślina ozdobna, lecznicza, leczy rany, oparzenia, owrzodzenia, otarcia, odmrożenia, łagodzi stany zapalne skóry i oczu, roślina jadalna, liście można jeść na surowo do sałatek.języczki jadalne na surowo, smażone razem z ogonkami, można nadziewać

Fiołek polny opisany w dziale fiołki, jadalny kwiat surowy jako dodatek do sałatek, surówek, posypywania ziemniaków, kanapek, kasz, ryżu

Aksamitka rozpierzchła jadalne świeże lub surowe kwiaty, ma dużo luteiny, dodatek do sałatek i surówek

Nasturcja jadalna to nasturcja większa, jemy całe kwiaty, sałatka z liści z olejem i cytryna łagodzą bakteryjne zapalenia pęcherza, liście ze świeżym chrzanem, zsiadłym mlekiem pomagaja na choroby żołądka, młode listki jemy jako źródło witaminy C, nasturcja niska ma jadalne liście i kwiaty, nasiona nasurcji zastepują kapary

Chaber bławatek jadalne kwiaty na herbatki i jako dodatek do surówek,sałatek

Liliowce można jeść płatki surowe, na kanapkach, w sałatkach lub konfiturach

Piwonie jemy płatki w sałatkach, kanapkach, konfiturach,mają skrobię,cukry, garbniki, olejki eteryczne, żelazo, chrom, magnez, potas, sód, można parzyć herbatki i napary,roślina lecznicza, bardziej jako przyprawa lub lek na zaparcia, artetyzm,reumatyzm,zaparcia,hemoroidy,zapalenia błon śluzowych i skóry

Czosnek niedźwiedzi jadalny w sałatkach, herbatkach,zupach,surówkach, papkach jak szpinak

Lawenda wąskolistna kwiaty i liście na surówki, kanapki,

rozmaryn liście w sałatkach, sosach, kanapkach

Bazylia w sałatkach, sosach, kanapkach, przyprawa do pizzy, sałatki greckiej, dań śródziemnomorskich

Kłosowiec ma jadalne liście, można z całej rośliny robić napary, ma wzniesione,kanciaste łodygi, liście lancetowate, naprzeciwległe,zależnie od gatunku karbowane, ząbkowane, calobrzegie,kwiaty zebrane w klosy,rosna w okółkach, 5-działkowy kielich zrośnięty,korona biała,różowa, czerwona, pomarańczowa, niebieska,owoce to rozlupnie z 4 rozłupek

Orlik pospolity grube kłącze, liście trójsieczne, odziomkowe dlugoogonkowe, karbowane, łodygowe krótkoogonkowe, odcinki zaokrąglone, łodyga rozgałęziona, owłosiona, kwiaty długoszypułkowe, fioletowe, białelub różowe, maja długą ostrogę, 5 działek, zrośniete płatki, owoc to mieszek z dzióbkiem, jemy liście surowe lub w sosach, zupach

Lubczyk liście w sosach,zupach, sałatkach, przyprawa do rosołu

kocanki włoskie całe gałązki dodajemy do ryżu, rosołu, mięsa, można wyjąć po ugotowaniu, można zjeść, z kwatów są lecznicze napary, leczą siniaki

Ogórecznik lekarski cały szorstko owlosiony, łodyga wzniesiona, rozgałęziona, liście dolne, ogonkowe eliptyczne, górne obejmują łodygę, podługowate,kwiaty zebrane w skrętki, kielich z 5 częściowo zrośniętych działek, korona z 5 zaostrzonych płatków,jest 5 białych osklepek, owoce to rozlupnie, ma jadalne liście do sałatek, zup, sosów, twarogów

Karczoch zwyczajny liście powcinane, ogonkowe, pierzaste, odcinki ząbkowane, zaostrzone, wierzch ma białe włoski okrywowe, dolna powierzchnia owłosiona, ogonek i nerwy płaskie górą, wypukłe dołem, fioletowe kwiaty zebrane w kuliste kwiatostany otoczone łuskowatymi liśćmi, liście obniżają poziom cholesterolu i trójglicerydów we krwi, chronią wątrobę, zwalczają drobnoustroje, główki kwiatostanowe są warzywem, jadalne po ugotowaniu, upieczeniu lub usmażeniu

Farbownik lekarski napar z ziela działa wyksztuśnie, młode lisćie są jarzyną

Rumian pospolity

Miodunka liście ma jadalne na surowo, nadaja się do sałatek, surówek jako podstawa i dodatek, można je gotować, dodawać do sosów, zup, szpinaku, mają dużo witaminy C

Floks (płomyk) wiechowaty wzniesiona, sztywa łodyga, liście lancetowate, dolne nakrzyżległe, górne skrętoległe, kwiaty zebrane w baldachogrono, trąbkowate, różowe,czerwone, fioletowe lub białe, kwiaty są jadalne na surowo w salatkach, surówkach, kanapkach

Koniczyna biała i łąkowa (czerwona) liście i kwiaty jadalne na surowo w sałatkach, surówkach, na kanapkach

Dzwonek liście skupionego i brzoskwiniolistnego jadalne są surowe i gotowane, rapunkuł i jednostronny maja jadalne korzenie,surowe smakują jak rzodkiewka, można gotować i dusić na maśle

Fiołek rogaty liście ogonkowe, karbowane, dolne sercowate, górne lancetowate kwiaty 5-płatkowe z ostrogami, długoszypułkowe, pozostałe fiołki też są jadalne,kwiaty je się w surówkach, sałatkach na kanapkach, można z nich robić lody, konfiury, syropy,

Kwiat dyni, cukinii, ogórka kwiaty jadalne surowe lub zapiekane z nadzieniem lub bez, do surówek i sałatek, waryw na patelnię

Robinia akacjowa drzewo o luźnej koronie, kora popękana, ciemna, korzeń palowy z bocznymi, liście nieparzystopierzastozłożone, skrętoległe, od spodu szare, z wierzchu zielone, białe, motylkowe kwiaty zebrane w grona, owoce to gładkie, długie strąki,kwiaty jadalne surowe i w naleśnikowym cieście,m można je utrzeć z cukrem

Berberys ma jadalne owoce surowe i w przetworach

Mahonia pospolita krzew wieczniezielony, liście nieparzystopierzaste, ząbkowane, kwiaty żółte, 6-płatkowe, nitki pręcików zbliżaja się do slupka po dotknięciu, owoce to jagody,zielone, potem niebieskie, jadalne surowe, suszone i w przetworach

magnolia drzewo o zwartej koronie, liście całobrzegie, języczkowate, ogonkowe, kwiaty różowe, czerwone, żółte, białe, płatki okółkowe, owoce zbiorowe z mieszków, jadalne kwiaty surowo i jako dodatek do ryżu, makaronu, sałatek

Migdałowiec nasiona jadalne surowe i w ciastach, ciasteczkach,przetworach

Mięta cytrynowa liście naprzeciwległe, języczkowate, kwiaty fioletowe, wargowe w kłosach z przysadkami, owoce to rozłupnie z 4 rozłupek, jadalna na surowo w sałatkach, twarogach, surówkach, kanapkach, deserach

Pigwowiec japoński owoce jadalne w konfiturach, dżemach,sokach, nalewkach, herbacie

Poziomki ozdobne mają różowe lub pomarańczowe i długoszypulkowe kwiaty, reszta rośliny wygląda jak inne poziomki, jadalne owoce surowe i w przetworach

Lilak pospolity kwiaty jadalne surowe i w przetworach jako dodatek do potraw, sałatek, usprawniaja trawienie

Opisuję rośliny, których wcześniej nie opisywałam

Nie tylko warzywa, owoce i kiełki, jedzmy także nasiona.
Słonecznik czyli ziarna słonecznika zwyczajnego Helianthus annuus zawierają witaminy A, D, z grupy B, E, cynk, żelazo, potas, wapń, zdrowe tłuszcze, nadaje się do podjadania, posypywania kanapek, sałatek, surowek.
Pestki dyni Cucurbita pepo, cukinia to odmiana dyni, jej pestki zjadamy razem z owocem, zawierają zdrowe kwasy tłuszczowe, witaminy B1, B2, B6, C, a, D beta karoten, potas, cynk, selen, nadają się do jedzenia same, na kanapkach, surówkach, jako panierki.
Sezam czyli nasionka sezamu indyjskiego Sesamum indicum nadaje się do surówek, pieczywa, chałwy, ciastek, ciasteczek, mas cukierniczych, panierek, ma aminokwasy, cukry i tłuszcze, ma wapń i białko.
Czarmuszka siewna Nigella sativa przyprawa do wielu potraw i pieczywa, ma kwasy tłuszczowe, olejki eteryczne, nigellon rozszerzający drogi oddechowe, witaminy B1, B2, B3, selen.
Gorczyca biała Synapsis alba przyprawa do mięsiw, składnik musztardy, ma olejki eteryczne, selen, mangan, witanminę B1, wspomaga trawienie.
Orzech włoski Juglans regia nasiona mają zdrowe kwasy tłuszczowe, omega 3, błonnik, witaminy z grupy B, E, magnez, mangan, miedź, kwas elagowy-ptrzeciwutleniacz, białko, węglowodany, zdrowa przekąska i składnik surówek i sałatek, dodatek do ciast, ciasteczek, czekolady, wyrobów cukierniczych, nadzienie cukierków i pralinek.
Orzech laskowy czyli nasiono leszczyny Corylus avellana ma nienasycone kwasy tłuszczowe, witaminę E i kwas foliowy, zdrowa przekąska, składnik ciast, ciastek, nadzienie pralinek, cukierków, sładnik sałatek i surówek.
Migdał czyli pestka migdałowca pospolitego Prunus dulcis ma białko, witaminę B2, E, magnez, fosfor, zdrowe kwasy tłuszczowe, błonnik, do jedzenia jako przekąska, składnik wyrobów cukierniczych.
Orzech nanercza zachodniego czyli nerkowca Anacardium occidentale ma białko, witaminy z grupy B, tłuszcz, cynk, wapń, magnez, potas, żelazo,  kwas foliowy, zdrowa przekąska.
Pistacje orrzeszki pistacji właściwej Pistacia vera mają witaminy z grupy B, E, wapń, fosfor, przekąska, składnik sałątek, surówek i słodyczy.
Groszek czyli owoc grochu zwyczajnego Pisum sativum składnik sałatek i surówek, zup, ma witaminy z grupy B, A, C, K, E, błonnik, potas, magnez, fosfor, żelazo, czy wapń.
Fasola zwyczajna Phaseolus vulgaris fasola w wielu odmianach, nadaje się na sałatki, samodzielne dania, dodatki do dań głównych, ma białko, witaminy A i C, z gr. B, białko, skrobię.
Bób Vicia faba m abiałko, sód, potas, błonnik, rozpuszczalny, nienasycone kwasy tłuszczowe, nadaje się na samodzielnedanie i składnik surówek i zup.
Cieciorka, ciecierzyca pospolita, groch włoski Cicer arietinum skłądnik sałatek, zup, dodatek do dań lub samodzielne danie, ma białko, błonnik, węglowodany, witaminy C, tiaminę, ryboflawinę, niacynę, B6, A, kwas foliowy, K, wapń, żelazo, magnez, fosfor, potas, sód, cynk.
Soja warzywna Glicyne maxna sałatki, samodzielne dania, kotleciki, ma białko, nienasycone kwasy t;luszczowe, witaminy z gr. B, potas, żelazo, magnez, fosfor, wapń.
Pszenica to ziarniaki pszenicy orkiszu Triticum spelta, płaskórki Triticum dicoccum, samopszej T. monococcum i zwuczejnej T. vilgare, z pszenicy robi sie mąke na pieczywo,ciasta i makarony, ma witaminy B1, B2, B3, D, E, K, białka, węglowodany, tłuszcze, błonnik, sód, wapń, potas, magnez, fosfor, siarkę, żelazo.
żyto to ziarniaki żyta zwyczajnego Secale cereale, z których robi sie uniwersalna mąkę, ma witaminy z gr. B, cukry, blonnik, białko, tłuszcz, sód, potas, magnez.
Jęczmień to ziarniaki jęczmienia dwurzędowego Hordeum distichon, z których robi się kasze, ma sód, potas, magnez, witaminy z gr. B, błonnik, cukry, tłuszcze, białka.
Ryż to ziarniaki ryżu siewnego Orysa sativa, stanowią podstawę wielu dań: ryżu z jabłkami, smietaną i cukrem, risotta, mają białko, wapń, żelazo, witaminy B1, B2, B3.
Kukurydza to ziarniaki i kolby kukurydzy zwyczajnej Zea mays, zjada się dojrzałe ziarniaki gotowane jako danie główne i w occie składnik sałatnik warzywnej, młode kolby zjada się marynowane w całości, mają skrobię, białka, selen, fosfor, potas, magnez, witaminy z gr. B, E i A.
Proso to ziarniaki prosa zwyczajnego Panicum vulgatum, włosowatego P. capillare i rózgowego P. virgatum z prosa robi sie mąke i kasze, proso ma witaminy z gr. B, głównie B1 i B2, białko, cukry, fosfor, wapń, cynk, jod, potas, sód, magnez, brom, krzem, nienasycone kwasy tłuszczowe.
Amarantus to nasiona szarłatu wyniosłego Amaranthus cruentus zjadany jako dodatek do wypieków, deserów, sałatek, ma nienasycone kwasy tłuszczowe, skwalem, żelazo, wapń, magnez, witamine D, A, E, C, błonnik i wszystkie egzogenne aminokwasy.

Wzwiązku ze zbliżającą się Wielkanocą wpis o jajku. Tradycja święcenia jaj pochodzi z czasów średniowiecza, kiedy w czasie postu nie mozna było spożywać również jaj jako produktów odzwierzęcych. Jajko symbolizowało Stary i Nowy Testament oraz więź Boga z człowiekiem, ale jajko to też odrodzone życie, zmartwychwstanie życia, odrodzenie. Wielkanoc to szczególny czas, szczególnie w klimacie umiarkowanym na półkuli północnej, kiedy po zimowej przerwie wszystko budzi się do zycia, odradza sie cała przyroda, zwierzęta budzą się z zimowego snu, rosliny wieloletnie wypuszczają rozety liściowe, zakwitaja pierwsze kwiaty, drzewa i krzewy wypuszczaja pąki, liście i kwiaty, rośliny jednoroczne zaczynają kiełkować, wracaja ptaki do gniazd, wszystkie ptaki rozpoczynaja gody, rodza się nowe młode zwierzątka, także u ssaków. A rodzą się dzięki jajku, czyli komórce jajowej.
Każdy wyższy organizm, nie licząc bakterii, wirusów, pierwotniaków i niektórych grzybów był kiedyś stadium jednokomórkowym, każdego rozwój zaczynał sie od jajeczka.
Jajeczko, oocyt, żeńska komórka rozrodcza, gameta, powstaje na drodze oogenezy, owogenezy. Oocyty powstają z gonocytów, czyli niedojrzałych komórek prekursorowych, pierwotna komórka płciowa wchodzi w pierwszy podział mitotyczny powstaje oogonium, ono ma kolejna mitozę, oogonium rośnie, dzieli się mitotycznie w oocyt I rzędu, dzieli się on mejotycznie, ale jego podział zahamowany jest w diplotenie profazy I, wszystkie te podziały dzieją się w zyciu płodowym dziewczynki po rozwoju żeńskich organów płciowych, oogeneza jest zahamowana aż do okrsu dojrzewania, gdzie aktywuje ją działanie żeńskich hormonów, wtedy to kończy się mejoza powstaje oocyt drugiego rzędu, który wchodzi w kolejną mejozę zatrzymaną w metafazie II, te podziały to owulacja, czyli jajeczkowanie, dokończenie podziałów następuje po zapłodnieniu, inaczej jajeczko obumiera i zostaje wydalone-m. in. u kobiet lub resorbowane-m. in. u kotek, suczek itd. Oocyt w czasie profazy pierwszej przechodzi 2 etapy prewitellogeneza, oocyt gromadzi RNA,białka i organelle i witellogeneza, gromadzone jest żółtko.
Ze względu na obecność komórek pomocniczych oocyty są solitarne, czyli bez nich u obleńców, wirków, jamochłonów i alimentarne mają komórki pomocnicze-folikularne, panoistyczne mają komórki folikularne, u ważek, jętek, pierwogonków, pcheł, szarańczy oraz nutrymentalne, meroistyczny, maja komórki folikularne i troficzne, dziela się na politroficzne-u skoczogonków,muchówek,błonkówek i telotroficzne-u pluskwiaków,równo- i różnoskrzydłych.
Ze względu na obecnośc materiałów zapasowych jaja dzielimy na:
alecytalne, prawie pozbawione żółtka, bez substancji odżywczych, u strzykw i wielu pasożytów,
mezolecytalne, średniożółtkowe, średnia ilość żółtka, dzieli się ono wolniej niż embrion, ale nawieksze komórki,
oligolecytalne, mało żółtka, jest u ssaków łożyskowych, jezowca, lancetnika, komóka musi rozwijać się w ciele matki,
polilecytalne, bogatożółtkowe dużo żółtka, które się nie dzieli, są u stawonogów, ryb, gadów, ptaków, płazów, stekowców.
Ze względu na rozmieszczenie żółtka dzielimy jaja na izolecytalne o rónomiernie rozmieszczonym żółtku w cytoplazmie,
anizolecytalne, nierónomierne rozmieszczenie żółtka, jest ono na jednym biegunie-telolecytalne lub w środku centrolecytalne.
Jajo zawiera materiał genetcyzny, czyli zakodowane cechy, które pozwalają utrzymać się organizmowi przy żcyiu, ale i cechy, któe charakteryzowały przodków potomka i to nie tylko rodziców, ale i przedstawicieli całej linii rodowej od jej początku. Geny nie rozchodzą się do gamet równomiernie, ale każda komórka jajowa to potencjalny zespół genów danego przodka, geny przetrwają do zaniku linii genetycznej, czyli ostatniego potomka. To jest własnie dorodzenie z jaja.
Życzę szczęśliwych, rodzinnych i pogodnych Świąt.

Jeże to nocne ssaki owadożerne, które są zagrożone. W Polsce jest Jeż europejski Erinaceus europaeus szare ciałko na grzbiecie pokryte kolcami, czarne plamki na oczkach, kiedy jeż jest spokojny kolce leżą gładko, kiedy się zdenerwuje stawia je na sztorc, je chrząszcze, gąsienice, dżdżownice, jaja, ślimaki, sen zimowy w gnieździe z liści, ruja jest w kwietniu, młode rodzą się na początku lata, po 6 tyg. młode są samodzielne, 2 miot jest we wrześniu, młode są ślepe i łyse, skóra jest różowa, z czasem przebijają się przez nią kolce.Są pożyteczne, zjadają owady, ślimaki niszczące uprawy. Zagrażają im psy, dlatego warto przed wypuszczeniem psa na noc świecić światło, by je odstraszyć albo trzymać na noc psy w domu lub szopie. Warto trzymać na noc w domu koty. Zagrażają im wypalanie i wykaszanie traw. Kiedy znajdziemy ranne jeże, trzeba zawieźć je do weterynarza, który wyleczy je za darmo. Jeże rozmnażają się wiosną, wtedy maluchy do jesieni zdążą rozwinąć się na tyle, by przespać zimę. Jeżyki z drugiego, wrześniowego miotu mogą nie dać rady. Jeże jedzą bezkręgowce, a jesienią jest ich mało. Chcąc im pomóc można znalezione niemowlęta karmić mlekiem dla kotów, starsze karmą dla kotów, można wystawić miseczkę z wodą jeśli nie zbiornika. Najlepiej zanieść do weterynarza. Warto zrobić z siana i liści kopczyk, gdzie jeże mogą schronić się na podwórku lub na działce. One zrobią w nim gniazdko. Można zrobić też domki dla jeży. Domki dla jeży robimy ze drewnianych skrzynek wyścielanych sianem, ustawiamy je w miejscu, gdzie rzadko chodzimy i z daleka od zgiełku. Jeśli znajdziemy brudnego, rannego jeża można go oczyścić atomizerem do czyszczenia zębów napełnionym wodą. Małe jeżyki piszczą, tak można je namierzyć, starsze tracą zdolność wydawania głosu, można usłyszeć ich tupanie i szeleszczenie. Jeże potrzebują naszej pomocy,kiedy spotykamy je w dzień, nie uciekają, nie zwijają w kulkę, mają rany, pozbawione kolców miejsca, dużo kleszczy, rany, muchy siadające na ciele, wszelkie zmiany skórne,przewraca się, nie reaguje na dotyk, jest na mrozie lub śniegu, nie może chodzić, wtedy trzeba zanieść zwierzę do weterynarza, on podejmie leczenia i wyda dalsze instrukcje. Kleszcze, larwy i jaja much można usunąć pęsetą. Znalezionego na zimnie jeża można ogrzać kładąc go w pobliżu butelki z ciepłą wodą, termoforu, poduszki elektrycznej. Ogrzany jeż sam szuka jedzenia i picia, musi mieć dostęp do wody i jedzenia (kociej karmy).